Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Ajratilgan sifatlovchi. Sifatlovchi aniqlovchi ajratilganda ham aniqlanmishdan keyinga o‘tadi: 1. Ipaklari tillodan do‘ppi tikdim – Do‘ppi tikdim, ipaklari tillodan. 2. Yalang oyoq Qobil bobo dag‘-dag‘ titraydi – Qobil bobo, yalang oyoq, dag‘-dag‘ titraydi.
Gapning boshqa turdagi kengaytiruvchilari ajratilganda, ajralmish va ajratilgan kengaytiruvchilar grammatik shakl va sintaktik mavqe jihatidan sifat o‘zgarishi kasb etmaydi.
Ajratilgan ega. Izohlovchi ta’kidlanganda, ajratilgan egaga aylanadi: 1. Dotsent Jumayev Tursunali ilmiy safarga jo‘nadi – Jumayev Tursunali, dotsent, ilmiy safarga jo‘nadi. 2. Kapitan Xudoynazarov so‘z oldi – Xudoynazarov, kapitan, so‘z oldi.
Quyidagi gaplarda eganing o‘zi ajratilgan: Siz, yoshlar – bizning umidimizsiz. Bunda yoshlar so‘zshaklini ajralmish egadan oldinga o‘tkazib bo‘lmaydi. Ajratilgan ega izohlovchidan oldin bo‘lganda uning o‘rnini almashtirish mumkin: Jumayev domla – domla Jumayev kabi.
Ajratilgan hol. Bunda gapning bo‘lagi ma’nosi juda ham aniq bo‘lmagan, umumiy so‘zshakl bilan ifodalanadi. Ajratilgan holning ma’nosi nisbatan muayyan va tor bo‘ladi: Qishda, chillada, bo‘rilar odamga ham hamla qiladi.
Ajralmish holsiz ajratilgan hol bo‘lishi mumkin: Ikrom aka, xayolga cho‘mib, bozorga qarab ketmoqda edi. Bundagi ajratilmishni ajratish-ta’kid deb atash mumkin.
Ajratilgan to‘ldiruvchi. Ajratilgan to‘ldiruvchi odatdagi to‘ldiruvchining – olmoshning ma’nosini izohlaydi: Kecha kunduz seni, vafodorimni, o‘ylayman.
Ajratilgan bo‘laklar tahlilida yana quyidagiga e’tibor berish lozim:
1) uyushiq bo‘lakli gaplarda umumlashtiruvchi so‘z yoki uyushiq so‘zlar ajratilgan bo‘lishi mumkin: 1. Ikrom va Otabek – sinfdoshlar, yo‘lga tushishdi. 2. Sinfdoshlar – Ikrom va Otabek yo‘lga tushishdi. Birinchi gapda sinfdoshlar, ikkinchi gapda Ikrom va Otabek uyushiq so‘zlari ajratilgan kengaytiruvchidir;
2) ajratilgan bo‘laklarni aniqlashda tartib muhim rol o‘ynaydi. Ajratilgan kengaytiruvchi keyin, ajralmish kengaytiruvchi oldin keladi: 1. U shaharga, Qarshiga, ketdi. 2. U Qarshiga, shaharga, ketdi. Birinchi gapda Qarshiga, ikkinchi gapda shaharga so‘zshakli–ajratilgan birlik.
Ajratilgan aniqlovchi bilan aniqlanmish distant holatda bo‘lganda, ularning aloqasi kuchsizlanib, aniqlovchining nisbiy mustaqillik holati kuchayadi: Haligi yigit, qo‘lida tuguni bor edi-ku, sartarosh, ertaga ta’tilga chiqar ekan.