Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

O’zbek tilida [E-P] ko’rinishli yig’iq gaplar. Aytilganidek, o’zbek tili sintaksisini «baynalminallashtirgan» va «sintaksis internasional» degan xulosani bergan formal o’zbek tilshunosligi tilning grammatik qurilishini ko’p hollarda uning o’z ichki imkoniyatlaridan kelib chiqib emas, «balki rus tilining grammatik-semantik qurilishi tabiatidan kelib chiqib ag’darmachilik zaminida»⁶ yaratdi. «Fanimizda gap qurilishi tahlili, dastlab Hind-Yevropa tilshunosligida G’arbiy Yevropa tillarining sintaktik qurilishi tahlili asosida qo’lga kiritilgan gapning asosi (mantiqiy hukm kabi) ikki bosh bo’lakdan – ega va kesimdan iboratligi va eganing mutlaq hokimligi asosida amalga oshirildi»¹. Lekin 80-yillarga kelib, fanimizda sistemaviy – struktural tadqiqotlar kuchaya borishi bilan bog’liq ravishda Hind – Yevropa tilshunosligi va G’arbiy Yevropa tillarning o’ziga xos sintaktik qurilishi bilan aloqador bo’lgan va, takror bo’lsa-da, aytish lozimki, gap negizining «ega-kesim»dan iborat»² ekanligi haqidagi fikrlar o’zbek tili sintaksisi uchun muvofiq emasligi oydinlasha bordi. Bunga sabab, o’zbek substansional tilshunosligining vujudga kelishi hamda «turkiy gapning turkona- kesim markazli qurilishini ochishi, uni [WPm] sifatida ko’rsatishi”³ bo’ldi. Shu asosda ona tilimizning grammatik qurilishi butunlay yangicha talqin etildi. [WPm] – gapning eng kichik qurilish qolipi asosida faqat kesimlik ko’rsatkichlari (zamon, shaxs, mayl) bilan shakllangan gaplar berildi. «Lekin tilimizda Yevropa (xususan, G’arbiy Yevropa – roman, german tillar guruhiga mansub) tillarida keng tarqalgan [E-P] qurilishli (ya’ni, eganing ifodalanishi shart va majburiy bo’lgan) gaplar ham yashirin imkoniyat sifatida xos»⁴ligi aniqlandi.
Masalan: Men o’qituvchi. U - shoir.
Bunday gaplar o’zbek tilida ot-kesim qurilishi ko’rinishida bo’lib, ba’zi tilshunoslar bu shakldagi gaplarni rus tili ta’sirida paydo bo’lgan degan fikrni aytdilar⁵. Lekin [E-P] qurilishli gaplar tilimizda qadimgi davrlardanoq yashirin imkoniyat sifatida xos bo’lgan. Hatto Mahmud Koshg’ariy o’zining «Devonu lug’otit turk» asarida [E-P] qurilishli sifatdosh kesimli gaplar turkiy tillar qurilishiga qadimdan xosligini quyidagi misollar orqali izohlaydi: Men yay qurduq. Biz yay qurduq. Sen yay qurduq. Siz yay qurduq. U yay qurduq. Alar yay qurduq.
Hozirgi o’zbek tilida ba’zi gaplarda kesimni shakllantiruvchi maxsus morfologik ko’rsatkichlar bo’lmasa-da, bu gaplarning kesimidan zamon, shaxs–son, tasdiq va aniqlik ma’nolari anglashilib turadi. Masalan: Bu yer - maktab gapida kesim maktab so’zi bo’lib, u morfologik ko’rsatkichsiz shakllangan. Ammo bu gapda ham III shaxs, birlik, hozirgi zamon, tasdiq va aniqlik mayli ma’nolari anglashilib turadi.
Hozirgi o’zbek tiliga xos bo’lgan Men - o’qituvchi. Siz – shifokor. U - talaba kabi gaplar esa rus tili ta’siri asosida shakllanmagan. Bu shakldagi gaplarni biz tilimizda yashirin imkoniyat sifatida mavjud ekanligini bilishimiz darkor.
[E-P] qurilishli gaplar mavjudligini faylasuf shoir G’.G’ulomning «Men – yahudiy» she’rida ham uchratishimiz mumkin. Shoir bu asarida xuddi «shu gapni (hamisha ta’kid ma’nosini kuchaytiruvchi eksplisit – ifodalangan ega bilan) yetti marta qo’llaydi»¹. Lekin G’.G’ulom o’z asariga «Men – yahudiy» deb sarlavha qo’yadi. Bu yerda «Men gapning zaruriy - majburiy – struktur qismi»² bo’lib, unda faqat ta’kid ma’nosi berilmagan, balki fikr zaruriy tarkibiy qism sifatida aks ettirilgan.
Demak, aytish mumkinki, o’zbek tilida gapning turkona – kesim markazli qurilishi [WP_m] qolipi asosida shakllangan. Shu qolip asosida shakllangan gaplarni sodda yig’iq gap deb atash imkoni mavjud. Bunda gap kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllanishi shart. Biroq nutqimizda ot(ism) kesimli gaplar ham qadimdan mavjud bo’lganligi tufayli sodda yig’iq gapning egasi ifodalanishi shart bo’lgan ko’rinishi ham mavjud. Agar bunday gaplar qurilishidagi ega tushirib qoldirilsa, hamda O’qituvchi. Talaba shaklida berilsa, fikr faqat qayd mohiyatini aks ettirib, atov gap sifatida namoyon bo’lishi mumkin va gapning kommunikativ substansiyasi butunlay o’zgarib ketadi. Shunga ko’ra, o’zbek tilining substansional sintaksisida [egaQot-kesim] ko’rinishida namoyon bo’luvchi Sen – shifokor tipidagi yig’iq gaplarni [EQWP] qolipi asosida ifodalash mumkin. Bunda Sen so’zi qolipning [E] uzvi voqyelanishi bo’lsa, shifokor birligi [WP]ning voqyelanishidir.
Ko’rinadiki, o’zbek tilshunosligining substansional sintaksisida sodda yig’iq gaplarning qurilish qolipi faqat [WP_m] ko’rsatkichli emas, balki [E-WP] tarzida ham berilishi mumkin. Bunda [P_m] unsurining [P] qismi qoldirilib, [_m] qismi tushirilganligining sababi shundaki, kesim vazifasida kelayotgan so’zda markazlik xossasi morfologik ko’rsatkichsiz namoyon bo’lgan, u ega va kesimning o’zaro munosabatidan yuzaga chiqadi.