Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Kesimning W ga ko‘ra turlari. Kesimlikdagi atov birligi vazifasida barcha mustaqil so‘z turkumi kela oladi. Shunga ko‘ra, kesimlarni umumlashtirib, ism (ot, sifat, son, ravish, taqlid olmosh) li va fe’l (fe’l, olmosh) li kesimlarga ajratish mumkin.
Ism bilan ifodalangan kesimlar.
Ot: Qarg‘a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u qarg‘a, biz – odam. («Husnobod»)
Sifat: E taqsir, qissamiz uzun. (Oyb.)
Son: Ikki karra ikki – to‘rt.
Ravish: O‘zlashtirishing – yodaki.
Taqlid: Hamma tomon g‘ovur-g‘uvur, tinchlik yo‘q.
Olmosh: Sen – mensan-u, men – senman, qissamni bayon etsam.
Fe’l bilan ifodalangan kesim:
1. Maqsadim – o‘qimoq. 2. Qarasam, qaramaysan. 3. Ishning boshi boshlanguncha. 4. Yashnaganim – yashnagan. 5. Yigit kishining uyalgani – o‘lgani. 6. Ko‘rdi-yu, kapalagi uchib ketdi.
Kesim tuzilishiga ko‘ra sodda, murakkab va tarkibli bo‘ladi.
Sodda kesim bir mustaqil so‘z bilan ifodalanadi: 1. Sen bahorni sog‘inmadingmi? (A.Orip.) 2. Majlis shunga qaror qildi. 3. Mana bu – yeryong‘oq. 4. Sherzod – talaba.
Murakkab kesim so‘z birikmasi holidagi kengaygan so‘z bilan ifodalanadi: 1. Bu kun biz uchun og‘ir kun. 2. Sherzod yulduzni benarvon uradigan yigit.
Tarkibli kesim yetakchi va yordamchi a’zodan tuzilib, yetakchi a’zo lug‘aviy ma’noga ega bo‘ladi, yordamchi a’zo esa grammatik ma’no tashiydi. Misollar: 1. Anjir kulchaday yirik va holvaytarday yumshoq edi. (Oyb.): yumshoq – yetakchi a’zo, edi – yordamchi a’zo. 2. Hammasi sen uchun, dilovar uchun: senQ yetakchi a’zo, uchun – yordamchi a’zo, dilovar – yetakchi a’zo, uchun – yordamchi a’zo. 3. Bunday odamlarni nodon hisoblashadi. («Kalila va Dimna»): nodon – yetakchi a’zo, hisoblashadi – yordamchi a’zo. 4. Hamma ham xalqiga xizmat qilgisi keladi. (N. Saf.): – xizmat qilgisiQ yetakchi a’zo, keladi – yordamchi a’zo.
Gap kengaytiruvchilari


Ega. Ega gap kesimini shakllantiruvchi [Pm] – kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan shaxs-son (Sh) ma’nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisi: 1. Elchibek asta o‘rnidan turdi. (A.Mux.) 2. Biri – sensan, biri – men. (Oyb.) 3. Shunday o‘lka doim bor bo‘lsin. (H.Olim.) 4. (Sen) Aytar so‘zni ayt, (sen) aytmas so‘zdan qayt. (Maqol)
Birinchi gapda Elchibek so‘zi kesimdagi uchinchi shaxs birlik (nol) kesimlik qo‘shimchasining, ikkinchi gapdagi biri so‘zlari sensan kesimining ikkinchi shaxs birlik (-san) va men so‘zidagi birinchi shaxs birlik (-man), uchinchi gapdagi o‘lka so‘zi bor bo‘lsin kesimidagi uchinchi shaxs (-sin), to‘rtinchi gapdagi ifodalanmagan (sen, sen) ayt, qayt so‘zlari bilan ifodalangan kesimdagi ikkinchi shaxs birlik (nol) kesimlik ma’nosining muayyanlashtiruvchisi, kengaytiruvchisidir. Ega gapdagi fikr o‘zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan ko‘rsatilayotgan bo‘lak bolib, kesimdan axborot (kommunikatsiya) anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya predmetidir.
Ega bevosita kesimlik shakli – [Pm]ga bog‘lanayotganligi tufayli, hol va kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo‘laklari qatoriga kiradi.
Egali va egasiz gaplar. Gapning lisoniy qurilishida eganing ifodalangan yoki ifodalanmaganligiga ko‘ra ikki ko‘rinishi bo‘ladi:
1) egali gaplar;
2) egasiz gaplar.
Egali va egasiz gap gapning lisoniy sintaktik qolipi bilan emas, balki gap kesimining lug‘aviy [W] va kesimlik qo‘shimchalari [Pm] qismlarining ba’zi bir ifodalanish xususiyatlari bilan bog‘liq.