Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Grammatik shakllangan gap. Grammatik shakllangan gapda kesimlik kategoriyasi ma’nosi kesimlik qo‘shimchalarining faqat o‘zi bilan yoki bog‘lama va kesimlik qo‘shimchalari vositasida ifodalanishi mumkin.
O‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalarining quyidagi turlari mavjud:
1) kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, ya’ni ajralmas, bitta moddiy ko‘rinishda berilgan qo‘shimchalar bo‘ladi: o‘qiy , ketaylik, keldi. Bu qo‘shimchalar (-y, -aylik, -di)ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs-son ma’nolari birgalikda umumiy shaklga ega. Masalan, o‘qiy kesimidagi -y qo‘shimchasi bo‘lishlilik (-may uning bo‘lishsiz shakli), buyruq- istak mayli (bunda -sin, -ng, (o‘qisin, o‘qing) bilan paradigma – o‘xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (II shaxs o‘qi), birlik (ko‘plikda o‘qiylik) ma’nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so‘zshakllari tarkibidagi shart mayli qo‘shimchasida ham ko‘rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma’nolar nol morfemalarda ham mavjud: 1.O‘qi! 2.Shavkat – shoir. 3.Qish;
2) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo‘shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo‘shimcha bilan beriladi: kel – ma – di, kel – ma-y;
3) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma’nolari qorishiq holatda bir qo‘shimcha bilan, shaxs-son ma’nosi boshqa qo‘shimcha bilan beriladi: bor – sa – ng, o‘qi – sa – ngiz, ko‘r – di-mi;
4) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma’nolari qorishiq qo‘shimcha bilan ifodalanadi: ko‘r-ma-di-ngiz;
5) kesimlik kategoriyasining har bir ma’nosi alohida-alohida qo‘shimcha bilan ifodalanadi: ko‘r – ma – sa – ydi – ngiz;
6) kesimlik kategoriya ma’nolarini ifodalashda bog‘lama yoki to‘liqsiz fe’l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo‘laman (A.Muxt.). Hamon yodimdadir: gul chog‘i erdi. (Uyg‘. I.Sult.).
Sanab o‘tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtayi nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va qolipda, aytilganidek, bitta ramz – [P_m] shartli belgisi bilan beriladi. Quyidagi gaplarning kesimiga diqqat qiling: 1. Sensan har narsadan mo‘tabar aziz [W-sen, P_m-san]. 2. Ha, ha, ammamning buzog‘isan [W – buzog‘, P_m – iQsan]. 3. U cho‘l burguti edi [W – cho‘l burguti, P_m – edi]. 4. U shu yerda yashaydi [W – yasha, P_m – ydi].
Ma’lum bo‘ladiki, [WP_m] W va P_m qismlaridan iborat bo‘lib, atash ma’nosini W, kesimlik ma’nosini [Pm] ko‘rsatkichi beradi. [P_m] ko‘rsatkichlari formal jihatdan ifodalanganda u morfemali deyiladi. Masalan, Uyim shaharda gapidagi shaharda so‘zshakli alohida olinganda unda kesimlik ma’nosi, vazifasi mujassamlashgan emas. Bu vazifa unga kontekst (nutq sharoiti, gapdagi o‘rni va h.) tomonidan kiritilmoqda. Bunda [P_m] morfemali ekanligiga uni shahardadir, shaharda edi, shaharda bo‘ladi tarzida o‘zgartirish bilan ham amin bo‘lish mumkin. Demak, Uyimiz shaharda gapida [P_m] tarkibiy qismlari quyidagicha: T – tasdiq, M – aniq, Z – hozirgi zamon, Sh – III shaxs. Bunda ham kesimning tarkibiy qismlari [W] va [P_m] ajralib turibdi. Shu xususiyatga ko‘ra ular semantik-funksional shakllangan gaplardan ajralib turadi.