Mumtoz musiqa haqida tushuncha

DUGOH MAQOMI
SHashmaqom tarkibiga kirgan to’rtinchi maqom - Dugoh maqomidir. Dugoh atamasi ikki o’rin, ikki joy mahnosini bildiradi. O’n ikki maqom majmuasida Xusayniy moqomining sho’hba­la­ridan biridir. Dugoh maqomining Xusayniy sho’hbasini, yahni Dugoh Xusayniyni tinglab ko’rilsa, kuy boshlanishidagi tovushlar oralig’idagi daromaddan oldin keladigan ikki pardani guvohi bo’lamiz. Yahni ashula tonikadan oldingi pardadan boshlanadi.
Ey tan bas ayla g’amli qish o’tsa bahor bo’lur
SHunga o’xshash ijrolarni dugoh maqomining ko’p sho’hbalarida uchratish mumkin. Dugoh SHashmaqom tarkibida mustaqil maqom bo’lib, boshqa maqomlar singari cholg’u va ashula bo’limlaridan iboratdir. CHolg’u qismi va sho’hbalari turkum tarzida ijro etiladi. Dugohning cholg’u yo’llari Tasnifi Dugoh, Tarjei Dugoh, Garduni Dugoh, Peshravi Dugoh, Samoi Dugoh, Muhammasi Dugoh, Muhammasi CHorgoh, Muhammasi Hoji Xo’ja, Muhammasi CHor Sarxona, Saqili Ashqullo deb nomlanadi. Dugoh maqomining cholg’u yo’llari kuy tuzilishi jihatdan mukammal asarlar bo’lib, ular badiiy bo’yoqlarga boydir. CHolg’u bo’limidagi kuylar ijro etilgandan so’ng ashula yo’li sho’hbalariga o’tiladi. Ashula bo’limi birinchi guruh sho’hbalari taronalari bilan yaxlit holda turkum tarzida ijro etiladi. Bular asosiy yo’llar sanalib, Saraxbori Dugoh, Talqini CHorgoh, Orazi Dugoh, Xusayniy Dugoh sho’hbalaridir va Ufar CHorgoh qismidir.
Sarahbori Dugoh maqom sho’hbalarining asosiy mazmunini tashkil etadi va Navoiyning:
Xolu xating xayolidin, ey sarvi gul uzor,
Gahi ko’zimga xol tushibdur, gahi g’ubor
nomli mashhur g’azali bilan ijro etiladi. Sarahbori Dugoh kuy tuzilishi jihatdan murakkab bo’lib, bir necha kuy qismlaridan tarkib topgan. Uning daromad va miyonxat qismi cholg’u muqaddima bilan boshlanib, yana bosh pardaga qaytib tushadi. Uchinchi xat Zebo pari avj, to’rtinchi, oltinchi xatlar CHorgoh namudi, yettinchi xat tushirim qismlaridan iboratdir.
Sarahbori Dugoh Farg’ona - Toshkent ijrochiligida mashhur bo’lgan CHorgoh yo’liga juda yaqinlik seziladi va keyin oltita taronasiga ulanib ketadi. Oltinchi taronasi suporish orqa­li Talqini CHorgoh, Nasri CHorgoh, Ufori CHorgoh ashula yo’lla­riga ulanadi. Talqini CHorgoh kuy bilan boshlanib, Daromad, Miyonxat, Muhayyari CHorgoh namudi va tushirim qismlari mavjud.
Dugoh maqomining Nasr sho’hbalaridan biri uchta taronasi bir-biriga ulanib ketadi. Oxirgi taronasida suporish aytilib, Xusayniy Dugohga ulanib ketadi. Bu ijro rivojlanib, Farg’ona-Toshkent mashhur ijro yo’llaridan Dugoh Xusayniy turkumlariga olib keladi. Surnay Dugohi, o’yin Dugohi ham shu ijroning davomiyligidir. Dugoh Xusayniy olti qismli ashula yo’llarini birlashtirgan. Ular bir-birlaridan Dugoh Xusayniy I, II, III, IV, V, VI deb farqlanadi.
Dugoh maqomining ikkinchi guruh sho’hbalari Savti CHorgoh, Mo’g’ulchai Dugoh, Oromijon - deb nomlangan ashula yo’llari va ular asosida yaratilgan ashula namunalaridan iborat. Bular ichida murakkabrog’i Savti CHorgoh bo’lib, Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma, Ufar shahobchalari turkum tarzida ijro etiladi. Savti CHorgohning Qashqarcha, Soqiynoma yo’llari bir-biriga o’xshash bo’lib, Ufari esa CHorgoh va Ufari Oromijon bilan hamohangdir.
Dugoh maqomining ikkinchi guruh sho’hbalaridan biri «Sarahbori oromijon» deb atalib, birinchisi Sarahbori Oromijon, Oromijon, Ufori Oromijon deb atalgan uch qismga bo’li­nadi. S.O. Daromad, Miyonxat, Muhayyari CHorgoh namudi va tushi­rish qismlaridan tarkib topgan. Boburning mashhur bayti bilan ijro etiladi:
Jonimdan o’zga yori vafodor topmadim,
Ko’nglimdin o’zga mahrami asror topmadim.
Dugoh maqomi asosida juda ko’p ashula yo’llari yaratilgan bo’lib, ayniqsa, Farg’ona-Toshkent ijrochiligida Dugohi Xusayniy, CHorgoh turkumlari juda mashhurdir. Dugohi Xusayniyning shahobchalari oltita bo’lib, I-Sarahbori usulda, II-Savti usulda, keyingisi Qashqarcha usulda ijro etiladi. Dugoh Husayniyning surnay yo’llari ham mashhur bo’lib, Surnay Dugohi, mushkuloti dugoh, Samoyi Dugoh deb nomlanadi. Yana bir mashhur turkum «CHorgoh» bo’lib, I, II, III, IV, V, VI tartibida ijro etiladi. CHorgoh I, kuy tuzilishi jihatdan Sarahbori Dugoh­ning bir ko’rinishidir. CHorgoh II esa Savti CHorgohning o’zgacha variantidir. Savti CHorgoh va CHorgoh III ning kuy tuzilishi bir xildir. CHorgohning IV, V, VI shahobchalari kuy mavzui jihat­dan bir-birining ritmik variantidir. CHorgoh yo’lla­ri asosida ko’plab cholg’u yo’llari, patnisaki ashulalar, surnay yo’llari yaratilgan bo’lib, ular xalqimiz musiqa merosining rivojlanishida juda katta qiymatga ega.