Ошловчи моддалар. Хужайра шираси таркибида азотсиз органик бирикмалар мавжуд булиб, бу бирикмалар усимликларнинг меваси, пояси, илдизи ва поя пустлоглари таркибида айникса куп учрайди. Ошловчи моддалар эман, каштан дарахтлари пустлогида (10-20%) чой баргида (15-20%,) торон усимлиги илдизида (19-20%) бодом ва урик илдизи пустлогида (15-20%). Австралияда усувчи эвколпт дарахти пояси кобигида (50%) учрайди. Ошловчи моддалар табобат сохасида, буёк саноатида ва нихоят тери ошлашда кенг кулланилади. Ошловчи моддалар усимликнинг узи учун кандай ахамиятга эга эканлиги хозирча аникланмаган. Улар усимлик органлари шикастланганда ва хар хил замбуруг холида бактериал касалликлар тушганда химоя килиш вазифасини бажаради деган тахминлар бор.
Алколлоидлар. Захарли хусусиятга эга булган органик кислоталарнинг азотли тузлари. Алколлоидлар моддалар алмашинувининг охирги махсули эканлиги маълум даражада аникланган. Лекин усимлик учун канчалик ахамияти борлиги хануз аникланмаган. Алколлоидли усимликларнинг купчилиги захарли ва хайвонлар уларни емайди. Хужайра таркибида алколлоиди бор усимликлар хар хил замбуруг ва бактерия касалликлари билан огримайди. Шундай экан, усимликнинг узи учун улар антибиотик ва фитонцидлар ролини уйнайди. Алколлоидлар табобатда кенг кулланилади. Улар узининг химиявий таркиби ва микдорига кура, турли усимлик турлари ва уларнинг органларида бир хил булмайди. Хин дарахтининг кобигида иситма касаллиги учун даво буладиган хинин, беладонна деб аталаувчи усимлик баргида атропин, кукнор сути ва уругида папаерин, морфин ва кодеин, тамаки баргида никотин сингари алколлоидлар булади.
Таркибида алколлоид сакловчи усимлик турлари айникса ёпик уругли усимликлар орасида кенг таркалган. Уларнинг хар хил органларида турли-туман шу усимлик учун хос алколлоидларнинг булиши, гулли усимликларни системалаштиришда таксономик белги хисобланади. Алколлоидларга бой айиктовонлар, кизгалдоклар, итузумлар, пиёзгуллилар каби оилаларга мансуб булган турлар улкамизда кенг таркалган. Алколлоид сакловчи усимликларнинг купчилиги наркотик, кишини маст килиш, кайф килиш кобилиятига эга булганлиги туфайли, ахоли уларнинг барг, уруг ва кисман поясини чекиш, чайнаш, кайнатиб ичиш учун ишлатган. Айрим алколлоид сакловчи усимликлар кишининг хаёт тонусини кутариш кобилиятига эга булганлиги сабабли (чой, кофе, какоа, пипси кола, кока кола ва хакозолар) ичимликлар тайёрланади. Айрим усимликларнинг хужайра ширасида унлаб алколлоидлар учрайди. Масалан; хин дарахти пустида хинин алколлоидидан ташкари, элликдан ортик кукнор сутида 22 га якин алколлоид турлари бор. Алколлоидлар илмий табобатда кенг кулланилади.
Глюкозитлар - шакар билан спиртлар, алдогидлар, финоллар ва бошка азотсиз органик моддаларнинг бирикмасидир. Глюкозитлар кисман хужайра ширасида запас моддалар хамда, кисман эса захарли моддалар сифатида учрайди. Атмосфера хавоси шароитида ферментлар таъсирида глюкозитлар осонгина таркибий кисмларга ажралади ва ёкимли хид таркатади. Масалан, чой, кофе, какоа дамланганда улардан узига хос хид таркалади. Дала шароитида пичанзорларнинг тог ва адирларда усадиган турли-туман ут уланларнинг узига хос хиди турли-туман глюкозитларнинг таркибига кисмларига ажралганлигидан далолат беради. Захарли глюкозитлардан аччик бодом, урик, шафтоли ва шу сингари усимликларнинг данагида учрайдиган амигдалинни курсатиш мумкин. Холва бехи (Асан thophyllum gipsophiloides) деб аталадиган усимликдан олинадиган сапонин глюкозиди табобат, машинасозлик ва курилиш саноатининг турли-туман сохаларида ишлатилади. Глюкозоидларнинг купчилиги юрак кон томир касалликларини даволаш учун дорилар сифатида ишлатилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |