Muhokama qilinib o‘quv jarayoniga foydalanish uchun tavsiya qilingan



Download 2,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet319/389
Sana30.12.2021
Hajmi2,43 Mb.
#97407
1   ...   315   316   317   318   319   320   321   322   ...   389
Bog'liq
kichik biznes va tadbirkorlik

Tayanch iboralar: 
xudud, tarmok, maxalliy byudjet, iktisodiy infrastruktura, vakolatlar, maxalliy kengashlar, 
xokimiyat. 
 
Nazorat uchun savollar 
 
1.Xududiy boshkaruvning ijtimoiyg‗iktisodiy rivojlanishi deganda nimani tushunasiz? 
2.Maxalliy byudjet tushunchasi? 
3.Ijtimoiy-iktisodiy infrastrukturaning tushunchasi? 
4.Maxalliy kengashlar vakolatlari? 
 
 
MAVZU 4.  MENEJMENT NAZARIYASI VA AMALIYOTINING 
RIVOJLANISHI. 
1.  
Menejmentning vujudga kelishi va rivojlanishi. 
2.  
Menejmentning turli xorijiy maktablari tabakalanishi. 
3.  
Menejmentning nazariya va amaliyotini Rossiyada rivojlanishi. 
4.  
Menejment rivojlanishida yangi boskich. 
 
4.1.Menejmentning vujudga kelishi va rivojlanishi. 


 
146 
Xorijiy  menejment  monopolistik  kapitalizm  davrida  vujudga  kelgan.  Uning 
shakllanishidan  oldin  boshkaruv  vazifalarining  ajratilishi,  unga  xos  bulgan  boshkaruv 
mexnatining tarkalishi, uning maxsus nazariy asos yaratilishiga extiyoj usishi yuz berdi. 
Menejment nazariyasini asoschilari Teylor, Ford, Gilbert, Emerson, Fayol va boshkalardir. 
Boshkaruv nazariyasining tarixan dastlabki yunalishi «klassik» (an‘anaviy) maktab nomini 
olgan.  Bu  maktabning  vujudga  kelishida  amerikalik  muxandis  va  tadkikotchi    Frederik 
Teylorning  xizmati  katta.  Teylor  xizmat  pogonasining  barcha  darajalarini  AKShdagi 
Bstlegemdagi 
yirik 
metallurgiya 
korxonasining 
kichik 
xizmatchisidan 
boshkaruvchisigacha  bulgan  lavozimlarni  egallagan.  U  birinchilar  karorida  ishlab 
chikarishning ayrim jarayonlarini tashkil etish xamda butun korxonani boshkarishga ilmiy 
yondoshishni kulladi.  
Uning   «korxonani   ilmiy   boshkarish  asoslari»,  «Boshkarishni  ilmiy  
tashkil etishning tamoyil va usullari», «Sanoat korxonalarini ma‘muriy-texnikaviy tashkil 
etish»  kabi  ashxur  asarlari  xorijda  chop  etilgan  ishlab  chikarishni  boshkarishni  ilmiy 
tashkil  etish  buyicha  adabiyotlarning  katta  tuplamiga  asos  soldi.  Teylor  mexnat 
jarayonlarini  maxsus  funksional  boshkarish  zarurligini  asoslab  berdi,  jismoniy    mexnat 
bilan  bir  katorda  ishlab  chikarishni  tashkil  etishni  tarkibiy  unsurlarga  ajratib  kursatishga 
xarakat  kilgan  tomonidan  ishlangan  sxemada  ulda-julda,  pala-partish  ishlash  mumkin 
emasligi, xar bir narsa oldindan uylangan, ishning barcha shartlari va usullari oldida anik, 
belgilangan bulishi aks ettirilgan. 
Teylor  kishi  akl-zakovatiga  katta  e‘tibor  bergan.  Masalan,  u  korxona  ustasi  kuyidagi 
tukkiz sifatga ega bulishi kerakligini ta‘kidlagan:  
1)  
akl-zakovatga; 
2)  
ma‘lum m‘lumotga; 
3)  
ish tajribasiga; 
4)  
odobga; 
5)  
gayratga; 
6)  
ziyraklikka; 
7)  
xalollikka; 
8)  
tugri fikr yuritishga; 
9)  
yaxshi saomatlikka; 
shu bilan birga Teylor bu sifatlarning barchasiga ega bulgan kishini topish juda  mushkul 
ekanligini  aytgan.  Kupchilik  fakat  uchta  sifatga  ega  buladi  -  ular  oddiy  ish  xaki 
tulanadigan ishga olinishi mumkin. Bu sifatlarning turttasiga ega bulgan kishi nisbatan kup 
xak  tulanadigan  ishga  olinishi  kerak.  Beshta  sifatni  uzida  jam  etgan  kishini  topish  ancha 
mushkul, olti, yetti, sakkiz sifatga ega kishini topib bulmaydi. Agar yukorida sanab utilgan 
tukkiz sifatga ega bulgan kishi topilsa, uni usta lavozimiga emas, boshkaruvchi lavozimiga 
kabul kilish lozim. Teylor ayniksa ish joylarini tashkil etish ishlashning makbul usullarini 
tanlash,  anik  vazifalarni  belgilash,  kishilarni  tugri  tanlash  va  ishga  kuyishga  aloxida 
axamiyat  berardi.  U  tomonidan  ishlab  chikarishni  boshkarish  buyicha  kator  tavsiyalar 
ishlangan. Masalan, u boshkarish buyicha faoliyatning 8 ta vazifasini ajratib kursatgan: 
1.  
Ishlarni bajarish va taksimlash tartibi; 
2.  
Chizmalar va kullanmalarni tuzish; 
3.  
Vaktni meyorlash va mexnatga xak tulash; 
4.  
Intizomga rioya kilish; 


 
147 
5.  
Ish uslublarini belgilash; 
6.  
Uskunalar ish tartibiga rioya kilish; 
7.  
Uskunalarni ta‘mirlash va saklash 
8.  
Sifatni nazorat kilish. 
Teylorning funksional boshkaruv tizimi xozirgi davrda sanoatda kullanmasada, boshkarish 
jarayonini  funksional  taksimlash  goyasidan  boshkarishning  tartibli  (lineyniy)  tizimidan 
xam  foydalanadi.  Teylor  ma‘muriyat  va  ta‘minlovchi  ijtimoiy  jixatlarni  xisobga  olish 
muximligini  ta‘kidlab,  bu  ishlab  chikarishni  tashkil  etish  va  boshkarishning  muxim 
tamoyillaridan  biri  ekanligini  aytgan.  U  ijtimoiy  demagogiya  usullarini  inkor  etmay, 
ulardan  foydalanishni  tavsiya  kilgan.  U  ishchilar  va  tadbirkorlar  urtasida  «sinfiy 
xamjixatlik»ni ta‘minlash, ular urtasida munozaraga yul kuymaslik zaruriyatiga tayangan 
va uni menejmentning eng mexim vazifalaridan biri deb xisoblagan.teylor fikriga binoan, 
bunday  vazifani  fakat  ilmiy  jixatdan  tashkil  etilgan  boshkaruv  tizimi  -  menejment 
nazariyasigina xal etishi mumkin. 
Teylorizm  ilmiy  boshkaruv  xarakatini  boshlab  berdi.  Bu  xarakat  AKShni  kamrab  olib, 
boshka kapitalistik mamlakatlarga xam  yoildi. Teylor tizimi ilmiy  menejment rivojlinishi 
uchun asos bulib xizmat kildi. 
Iktisodiyotni  boshkarish  soxasining  yana  bir  yirik  nazariyotchisi  -  Garrington  Emerson 
(1853-1931) edi. U «Unumdorlikning un ikki tamoyili» asarini yozib, bu asarda u birinchi 
bulib  inson  faoliyatini  makbullashtirishga  karashlar  tizimini  bayon  kilib  berdi.  Emerson 
kuyidagi tamoyillarga asoslangan maksimal mexnat unumdorligiga erishish usulini ishlab 
chikdi. 
1.  
Anik belgilangan goya va maksudlar; 
2.  
Akli rasolik; 
3.  
Asosli maslaxat; 
4.  
Kat‘iy intizom; 
5.  
Xodimlarga nisbatan adolatli munosabat; 
6.  
Markazlashtirish; 
7.  
Tezkor, ishonchli, tulik, anik va doimiy xisob; 
8.  
Meyor va tartib; 
9.  
Sharoitni normallashtirish; 
10. 
Operasiyalarni  meyorlash; 
11. 
Yozma standart kullanmalar; 
12. 
Unumdorlik uchun ragbatlantirish. 
Uz  xulosalariga  kushimcha  kilib  boshkarish  uslubini  bayon  kilish  bilan  muallif  klassik 
konsepsiyaga salmokli xissa kushdi. 
Sanoat korxonalarini tashkil etish va boshkarish masalalarini urgangan yana bir amerikalik 
iktisodchi  Gamilton  Cherch  (1866-1936)  uz  dikkat  e‘tiborini  boshkarishning  umumiy 
nazariy tamoyillariga karatdi. Amerikalik boshka nazariyotchilardan farkli G.Cherch 
tayyor konun - koidalarni tavsiya kilmagan. U barcha sanoat korxonalarini boshkarishning 
umumiy  nazariy  tamoyillarini  belgilab  berdi,  boshkaruvning  umumiy  vazifalari  bilan  uni 
tashkil etish tamoyillarini kursatib berdi. Uzining «ishlab chikarishni boshkarish asoslari» 
kitobida  u  boshkarish  vazifalarining  kuyidagi  klassifikasiyasini  bayon  kilib  bergan: 
loyixalashtirish,  uskuna  bilan  ta‘minlash,  buyuruvchilik,  xisob  va  amalga  oshirish. 


 
148 
G.Cherch kitobining ayrim nazariy koidalar xozirgi davrda xam ilmiy va amaliy kimmatga 
egadir. 
Ilmiy  boshkaruv  rivojlanishiga  xisob  va  rejalashtirishning  chizma  usulini  ishlab  chikkan 
Genri  Gant  (1861-1919)  va  ishini  makbullashtirish  uchun  standart  xarakatlarni  kullab 
ayrim  ishlarni  bajarish  usullarini  taklif  etgan  Frenk  Gilbert  (1868-1924)  salmokli  xissa 
kushganlar.  Shuningdek  menejment  nazariyasiga  Fransuz  muxandisi  Anri  Fayol  muxim 
xissa kushgan, u boshkaruv vazifalari makbullashtirish - oldindan kura olish, tashkil etish, 
buyurish, kelishuv, nazorat kilishga tenglashtirgan 1916 yilda uning «Umumiy  va sanoat 
boshkaruvi», 1924 yilda «Mexnatni ilmiy tashkil etish» va «Ijobiy boshkaruv» 
 asarlari  chop  etildi.  Genri  Ford  ishlab  chikarish  korxonalarini  boshkarishning  tashkiliy-
texnikaviy    tamoyillarini  yaratgan.  Fordizm  fakat  boshkaruv  texnikasi  va  tashkil  etish 
rivojlanishida  emas,  balki  mexnat  unumdorligi  usishida  xam  yangi  boskich  buldi.  Ford 
xam  Teylor  singari  kam  xarajat  bilan  yukori  mexnat  unumdorligiga  erishishni  maksad 
kilib  kuygan  bulsada,  unga  boshka  yul  bilan  erishishga  xarakat  kildi.  Teylor  inson 
mexnatini  tashkil  etishga  aloxida  e‘tibor  bergan  bulsa,  Ford  texnika,  texnologiya,  ishlab 
chikarishni takomillashtirishga e‘tibor bergan.  
Shunday  kilib,  Teylor  va  uning  izdoshlari  burjua  boshkaruv  nazariyasi  rivojlanishining 
boshkaruv  konsepsiyasi  vujudga  kelgan  XIX-XX  asrlar  chegarasidanasrimizning  20-
yillarigacha davom etgan davrni kamrab olgan birinchi boskichi namoyondalaridir. 
XX  asrning  20-yillaridan  menejment  rivojlanishining  yirik  kapitalistik  ishlab  chikarish 
extiyojlariga  asoslangan  yangi  boskichi  boshlandi.  Nazariyotchilar  Teylorizmni  nisbatan 
moslashuvchan tizim bilan almashtirishga xarakat kildilar. Ular boshkarishning sosiologik 
va psixologik jizatlariga e‘tibor berib, ularni ilmiy menejment tarkibiga kiritdilar.  
Davlat va iktisodiyotni boshkarish nazariyasining ayrim jixatlari sharkning iktisodiy goya 
rivjlanishiga xissa kushgan yirik alloma va davlat arboblari - Farobiy, Ibn Sino (IX-X asr), 
Xos Xojib (XI-XII asr), Amitr Temur. Ibn Xoldun (XIII-XIY asr), Bobur, Alisher Navoiy 
asarlarida yoritilgandir. 
 

Download 2,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   315   316   317   318   319   320   321   322   ...   389




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish