MAVZU 11. AXBOROT VA KOMMUNIKASIY.
11.1.Boshkaruv jarayonini axborot bilan ta’minlash.
11.2.Boshkaruv texnikasi tushunchasi va klassifikasiyasi.
11.3.Kommunikasiya
11.1. Boshkaruv jarayonini axborot bilan ta’minlash.
«Informasiya» axborot - atamasi lotincha suz bulib, xabardorlik, biror xodisa yoki biror
kishi faoliyati xakida xabarga ega bulish ma‘nosini bildiradi. Axborot boshkaruv tizimiga
uni rivojlantirish va takomillashtirish maksadida faol ta‘sir etish uchun zarur ma‘lumotlar
yigindisidan iboratdir. Yetarli va anik axborotga ega bulmay boshkarish mumkin emas.
Ishlab chikarish axboroti boshkaruvchi va boshkariluvchi tizimlar urtasida aloka usulidir.
Boshkaruvchi tizim boshkariladigan tizimdan ishlab chikarish xolati va uning xujalik
faoliyati tugrisida axborot oladi. Boshkaruvchi tizim olingan axborot asosida
boshkariluvchi tizim faoliyatiga baxo beradi, boshkarishni yanada takomillashtirish
maksadida kursatma, farmoyishlar chikarib, boshkariluvchi tizimga ijro uchun yuboradi.
Axborot boshkaruv tizimida aloxida bugin bulib xisoblanadi. Unga kator uziga xos
xususiyatlar mansub bulib, ular axborot boshkaruvining barcha buginlari, barcha
185
vazifalarini kamrab olishiga boglikdir. Axborot - bu boshkaruv apparati faoliyatining xam
dastlabki nuktasi, xam natijasidir, shuningdek, amalga oshirilayotgan xarakatlar
mavjudligi sharti, mustaxkamlash usulidir. Axborot xajmi ortishi bilan boshkaruv
axborotining sifat kursatkichlariga bulgan talab xam ortib boradi.
Boshkarish jarayoni boshkaruv karorlarini kabul kilish maksadida axborot tuplash, uzatish
va kayta ishlash, boshkaruv buyruklari kurinishida axborot berish va uni ijrochilarga
yetkazishdan iborat.
Axborotning kuyidagi turlari mavjud: statistik, operativ, iktisodiy, xisob, moliya, ta‘minot,
kadrlar buyicha, texnologik, konstruktorlik, marketing, ijtmoiy va boshkalar.
Ishlab chikarishni boshkarishda iktisodiy axborot aloxida urin egallaydi, chunki u
kishilarning moddiy boyliklarni ishlab chikarish, taksimlash, ayirboshlash va iste‘mol
kilish jarayonidagi mnosabatlarini aks ettiradi. Shu bilan birga fan-texnika tarakkiyoti
asosida ishlab chikarish rivojlanishini aks ettiruvchi ilmiy-texnikaviy axborot axamiyatini
xam ta‘kidlab utish lozim.
Kelib chikish manbaasiga boglik ravishda axborot tashki va ichki axborot turlariga
bulinadi. Tashki axborot tashki muxitdan olinadigan xabarlardan iborat buladi. Bular
jumlasiga yukori tashkilotlar farmoyishlari, reja topshiriklari, maxsulotni sotish shartlari
xakida axborotlar kiradi. Ichki axborot korxona yoki uning boshkaruv buginida shakllanib,
iste‘mol kilinadi. Korxona mikyosida ular jumlasiga sexlar tomonidan rejaning bajarilishi,
moddiy-texnikaviy ta‘minot, maxsulot tannarxi, kadrlar, mexnat unumdorligi xakida
axborotlar kiritilishi mumkin.
Yunalishi buyicha axborot - boshlangich va boshkaruvchi (raxbarlik) axboroti turlariga
bulinadi. Raxbarlik axboroti boshlangich axborotni kayta ishlash asosida karor kabul kilish
natijasidir. Boshlangich axborot doimo boshkaruv tizimining kuyi darajasidan yukorirok
darajaga karab xarakat kiladi, raxbarlik axboroti esa teskari yunalishda xarakatlanadi.
Axborot vakt utishi bilan turli axamiyat kasb etadi. Barkarorlik darajasi buyicha uni
barkaror shartli-barkaror, uzgaruvchan turlarga bulish mumkin. Barkaror axborot uzok
muddat davomida uz axamiyatini uzgartirmaydi (korxona, uning bulinmalari nomi,
maxsulot turi). Shartli-barkaror axborot axamiyati ma‘lum muddat davomida saklanib
turadi. Korxona mikyosida bunday axborotga turli meyor va meyoriy xujjatlarni (moddiy,
mexnat sarfi, tariflar meyorlari)ni kiritish mumkin. Axborotning bunday turi korxona
buyicha umumiy axborotning 35%dan kupini tashkil etadi. Uzgaruvchan axborot
boshkaruv obyekti faoliyati va unga mos xolda boshkaruv jarayonlari uzgaruvchanligini
aks ettirib, karor kabul kilish uchun tez kayta ishlashni talab etadi.
Boshkaruv faoliyatida shuningdek, boshlangich axborotni kayta ishlash natijasida olingan
xosila (ikkilamchi) axborotdan xam foydalaniladi.
Axborotni ruyxatga olish va saklash maksadida uni saklovchi turli vositalar inson xotirasi,
xujjat, perforasiya kartalari, magnit lentalari, baraban disk, elektr impulslar
kombinasiyasidan foydalaniladi.
Axborot yigindisi boshkaruvning axborot tizimini tashkil etib, u boshkaruv jarayonini
axborot bilan ta‘minlash shaklida namoyon buladi. Axborot tugri, anik, uz navbatida,
obyektiv. Mazmunli va karorlarni kabul kilish uchun tushunarli bulishi kerak. Axborot
xajmi jixatidan kichik, mazmunjixatidan chukur, uning matni tushunarli va sodda bulishi
lozim. Korxonani axborot bilan tugri alokalar kurinishidagi turli-tuman axborot okimlari
vositasida ta‘minlanib, ular anik ishlab chikarish vazifasini xal etish imkonini beradi.
186
Zamonaviy yirik korxonalarda axborot xajmi million xujjat satri gacha yetadi., bu urinda
barcha axborot tez kayta ishlanishi zarurligini xam inobatga olish zarur. Masalan,
Toshkent aviasiya zavodida kundalik birlamchi axborot million kursatkichni tashkil etadi.
Bunday sharoitda axborot bilan ishlashni tashkil etish buyicha kuyidagi kator
muammolarni xal etish lozim buladi:
1)
makbul axborot tizimini ishlab chikishi;
2)
axborot akimlarini shakllantirish usullarini ishlab chikish;
3)
axborot kabul kilish va yuborishning makbul usullarini tanlash;
4)
axborotni saklash va izlashni tashkil etish;
5)
axborotni kayta ishlash jarayonini mexanizasiyalash va avtomatlashtirish.
Bu yunalishda olib boriladigan barcha ishlar axborotni yigish va kayta ishlashning yagona
umumdavlat tizimini yaratishni ta‘minlashi zarur. Axborotlar yigindisi boshkaruvning
axborot tizimini tashkil etadi. Axborot tizimi - xujjatlar axborot okimlari, aloka kanallari
va boshkaruv obyektining texnikaviy vositalarini kamrab oluvchi murakkab axborot
majmuidir. Boshkaruv obyektining kandaydir bir kismi buyicha axborot yigindisi kichik
tizimni tashkil etadi. Makbul axborot tizimini tashkil etish boshkaruvning u yoki bu
tashkiliy tizimini loyixalashtirish va uning samarali faoliyat yuritishining muxim
shartlaridan bulib xisoblanadi.
Axborot tizimlari oddiy va murakkab tizim bulishi mumkin. Oddiy axborot tizimi uni
kayta ishlashni talab etmaydi, axborot manbaasidan u iste‘mol kilinish joyigacha
yetkazishda uzgarish yuz bermaydi. Bunday axborot telefon yoki boshka xabar berish
vositalari yordamida bir marta beriluvchi xabar sifatida yetkaziladi. Murakkab axborot
tizimlari axborotni kayta ishlashning mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasi
buyicha turlarga ajratiladi. Birinchi guruxga kulda yoki eng oddiy mexanizmlar yordamida
kayta ishlanuvchi axborot tizimlari kiradi.. Ikkinchi guruxga axborotni tuplash, kabul
kilish va kayta ishlashda mexanizasiya keng kullaniladigan axborot tizimlari kiradi.
Uchinchi guruxga ma‘lumotlarni kompleks mexanizasiya vositasi bilan birga
avtomatlashtirish elementlarini kullab kayta ishlash va tuplash kullanilgan axborot
tizimlari kiradi.
Axborot kabul kilish, uzatish va kayta ishlash sikli avtomatlashtirilgan axborot tizimi
turtinchi guruxni tashkil etadi.
Axborotni kayta ishlashda EXMlar kullaniladigan boshkaruv tizimlari avtomatlashtirilgan
boshkaruv tizimi (ABT) nomini olgan. ABT kuyidagi vazifalarni bajaradi:
–
axborot kabul kilish;
–
axborotni kayta ishlash;
–
axborotni saklash, yigish;
–
boshkaruv tashkilotiga axborot berish;
–
ijrochilarga buyruk uzatish.
Ilgor axborot tizimini loyxalashtirish jarayoni kuyidagi vazifalarni amalga oshirishga
asoslanishi lozim:
–
korxonada mavjud axborot tizimini taxlil kilish, axborotning asosiy yunalishlarini
urganish;
–
axborot tizimining iktisodiy-modelini ishlab chikishi; zarur axborot xajmi va
mazmunini aniklash;
–
axborot tuplash va kayta ishlash uchun texnikaviy vositalarni aniklash;
187
–
axborotni kayta ishlash texnologiyasini yaratish;
–
axborot vujudga kelishi va foydalanish davriyligini belgilash;
–
korxonada kullaniladigan axborot uchun shifrlar tizimini yaratish;
–
axborotni uzatish va kayta ishlashni avtomatlashtirish va mexanizasiyalashtirish kulay
bulishi uchun standart ma‘lumotlarni loyixalashtirish;
–
loyixalashtirish jarayonida olingan barcha materiallarni tartibga solish va
rasmiylashtirish.
Bozor sharoitida ishlab chikarish axborot tizimlarini ular rivojlanishi va loyixalashtirishga
tizimiy yondashish asosida kompleks tashkil etishni talab etadi. Bu talablarga
ma‘lumotlarni kayta ishlashning integrasion tizimi javob beradi. Uni turli darajadagi
zamonaviy xisob mashinalari, EXM, inson mashina tizimini xar tomonlama kullash
asosida loyixalashtirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |