Muhandislik -geologik tadqiqotlar

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

75 
 
13.1 – rasm. Zilzilaning 
gipotsentri va epitsentri: 
G–giposentr;  E–episentr 
13. SEYSMIK  HODISALAR VA ZILZILALAR. SEYSMIK 
RAYONLARDA QURILISH   ISHLARI 
13.1. Seysmik hodisalar va zilzilalar 
        Seysmik hodisalar - yer qobig’ining ayrim joylarini keskin ravishda  turli 
kuch  bilan  harakatlanishi  natijasida  tog’  jinslarining  elastiklik    muhitda  seysmik 
to’lqinlarni hosil bo’lishida namoyon bo’ladi va buni - zilzila deb ataladi. Zilzilalar 
juda  qiska  vaqt  ichida,  bir  necha    sekundan  bir  necha  minutgacha  davom  etadi. 
Agar zilzila markazi okean va dengiz ostida bo’lsa, dengiz zilzilasi deb yuritiladi.  
Zilzilaning   sabablari tabiiy va sun’iy bo’lishi mumkin. 
        Sun’iy zilzilalar kishilarning muhandislik faoliyatlari, yer osti   portlashlari 
(yadroli),  tog’larda  shaxta  qazishda  tog’  jinslarining  o’pirilish    natijasida  hosil 
bo’lishi mumkin.  
Tabiiy zilzilalarni keltirib chiqaradigan sabablar:  denudatsion,   vulqon va 
tektonik harakatlar bo’lishi mumkin.    
Denudatsion  (o’pirilish)  zilzilalar  asosan  suyuqlanuvchan  tog’  jinslari  
(ohaktoshlar va tuzli qatlamlar) bo’lgan joylardagina yuz beradi. U   joylarda juda 
katta  yer  osti  g’orlari  hosil  bo’ladi.  Agar  g’orlarning  shiftlari  yetarli  darajada 
mustahkam  bo’lmasa,  ular  o’z  og’irligini 
ko’tara    olmay  o’pirilib  tushadi  va  tushgan 
massaning  zarbidan  zilzila  hosil    bo’ladi. 
Ular  kuchli  bo’lmasdan,  uncha  katta 
bo’lmagan maydonlardagina  tarqaladi. 
Vulqon  zilzilalari  vulqondan  magmaning 
yer  sirtiga  chiqish  kanali  berkilgan  vaqtda 
vulqon  gazlarining  portlashi  natijasida  yuz 
beradi.  Bunday zilzilalar zo’r vulqon otqini 
vaqtida  sodir  bo’lib,  ba’zan  katta    halokat-
larni  yuzaga  chiqaradi  va  butun  -  butun 
shaharlarni vayron qiladi.  Bunday zilzilalar 
tektonik  zilzilalar  singari  katta  maydonni  

---

76 
 
egallamaydi.  Katta  vayronagarchiliklar  keltirgan  kuchli zilzilalarning  hammasi   
tektonik,  ya’ni    yer   pustining   dislo-kasiyalari, tog’ hosil bo’lishi  jarayonlari 
bilan bog’lan  gan zilzilalar qatoriga kiradi.    
Yerning  ichki    qismidagi,  qobig’  ostidagi  seysmik  energiya  to’planadigan 
joy zilzila  o’chog’i yoki - giposentr  deyilib, gipotsentrning - tik chiziq bo’ylab, 
yer  yuzasidagi proektsiyasi - episentr deb ataladi (13.1-rasm).   
Zilzila o’chog’idagi yerning to’plangan ichki energiyasining sarf bo’lishda  
atrofdagi  tog’  jinslariga  katta  bosim  ta’sir  etadi.  Shunda  elastik    muhitdagi  kabi 
seysmik  to’lqinlar  hosil  bo’ladi.  To’lqinlar  deformatsiyaga    qarab,  ko’ndalang, 
bo’ylama  va  yuzaki  bo’lishi  mumkin.  Bo’ylama  to’lqinlar    (gorizontal)  -  yuqori 
tezlikka  ega bo’lib, vayronalar  hosil qiluvchi  kuchga    ega.   Ko’ndalang to’lqinlar 
(tik)  qatlam  tekisligiga  ko’ndalang  ravishda    hosil  bo’ladi.  Ko’ndalang  to’lqinlar 
faqat  qattiq  muhitda,  yo’nalishi  esa    bo’ylama  to’lqinlar  yo’nalishiga  tik  holatda 
bo’ladi. Yuzaki to’lqinlar faqat  epitsentrda tarqaladi, katta kuchga ega bo’lmaydi 
va buzilishlarga olib   kelmaydi. 
       To’lqinlarning  tarqalish  tezligi  tog’  jinslarining  zichligiga  bog’liq.  
Masalan;  granit,  gneysda  va  shunga  o’xshash  jinslarda  5000-1000  km/s,  
ohaktoshlarda  2000  -  5000  km/s,  gillarda    1500-2000  km/s,  qumda  500-  1100 
km/s, suvda 1500 km/s. Ko’ndalang to’lqinlar tezligi bo’ylama  to’lqinlar tezligiga 
nisbatan  -  1,7  marta  kam.  Zilzilalarning  yer  ichidagi    o’chog’i  yerning  turli 
chuqurliklarida,  0 km dan 600-700 km gacha bo’lishi  mumkin, ko’proq 20-50 km 
chuqurliklarda kuzatilgan. Zilzilaning eng chuqur o’chog’i Pomir va Afg’onistonda 
(300 km gacha) shuningdek Tinch okeani  qirg’oqlarida kuzatilgan. Gipotsentrning 
yer ichidan chuqur joylashuvidan va  ulardan chiqayotgan katta energiyadan hosil 
bo’ladigan  to’lqinlar  katta    maydonlarda  tarqalishi  mumkin.  Giposentrning  uncha 
chuqur  bo’lmagan  va  ayniqsa  yuzadagilarda,  episentrda  tebranishlar  anchagina 
kuchga  ega  bo’ladi,  buzilishlarga  sabab  bo’ladi,  lekin  katta  maydonlarga 
tarqalmaydi.  Shunday  qilib  zilzila  kuchi  gipotsentr  chuqurligiga  va  undan 
chiqayotgan  energiyaga  bog’liqdir.  Kuchli  zilzila  ro’y  berganda  vulqonlar 

---

77 
 
«jonlanib»  ketadi,  yer  yuzasi  pasayishi,  unda  yoriqlar  paydo  bo’lishi,  bino  va 
inshootlarda darzlar  hosil bo’lishi, qulab tushishi mumkin.  
Ofat  keltiruvchi  zilzilalar  minglab  turar  joylarni  bo’zib  tashlaydi,  ko’p 
minglab  kishilarning  yostig’ini  quritadi.  Tarixda  bunday  dahshatli  zilzilalar 
ko’plab  ro’y  bergan:  Dastlabki  bizga  ma’lum  bo’lgan  zilzila    Xitoyda,  Miloddan 
avval  VII  asrda  Syan’  shahrida  ro’y  bergan,  Kal’kutta    shahri  butunlay  vayron 
bo’lgan  va  300  mingdan  ortiq  aholi  halok  bo’lgan.    O’tgan  XX  -  asrdagi  ofatli 
zilzilalar quyidagilardir: 1923 yil sentyabr  oyidagi Yaponiyada ro’y bergan zilzila 
oqibatida  -  Tokio  va  Iokogamu    shaharlari  butunlay  vayron  bo’lgan,  minglab 
insonlar nobud bo’lgan. Oxirgi  yillarda bo’lib o’tgan ofatli zilzilalarni aytib o’tish 
mumkin. Bular: Yugoslaviyaning, Skople shahridagi, Turkmanistonning Ashxobod 
shahridagi,  Poytaxtimiz  Toshkent  shahridagi,  yoki  yaqin  yillarda  Meksika,  Xitoy 
va Armeniyadagi zilzilalardir. Toshkent shahrida zilzila 1966 yil 26 aprelda, 8 balli 
kuch  bilan 3-4  sekund  muddatda  bo’lib  o’tdi. Epitsentr  shahar    markazida  bo’lib, 
yer  kimirlashi  sezuvchi  kuch  bilan  bir  yildan  ko’proq  davom  etdi.  1988  yil 
7dekabrdagi Armeniyaning  Spitak va Leninakan shaharlarida   ro’y bergan zilzila 
8-9  ballarga  yetib  borib,  ko’plab  insonlarning    yostig’ini  quritdi,  katta  iqtisodiy 
zarar  yetkazdi.  Har  yili  yer  yuzida    100000  ko’proq  zilzila  ro’y  berib,  shulardan 
100  tasi  kuchli  bo’lib,    qolganlarini  odamlar  sezmaydilar  ham,  ularni  faqatgina 
sezgir  seysmik    asboblar  bilan  aniqlash  mumkin.  Zilzila  kuchini  aniqlash  uchun 
seysmik    shkalalar  ishlatiladi.  Ball  shartli  birlik  hisoblanib,  zilzilalarning  kuchi  
bo’yicha  taqqoslash  mumkin.  Seysmik  to’lqinlarning  amplitudasi  va  davr  
seysmograflar  yordamida  aniqlab  olingach,  quyidagi  formula  yordamida  
tuproqning tebranish tezlanishi (E) ni aniqlab olishimiz mumkin.   
2
2
4
Т
А
Е


  (13.1) 
Bu yerda A - amplituda: mm T- seysmik to’lqinning tebranish davri,  sek. 
Zilzilalarning  intensivligi  zilzila  paytida,  gipotsentrdagi  ajralib  chiqqan  energiya-
ning  miqdori  bilan  aniqlanadi.  Zilzila  energiyasi    miqdorini,    B.B.Galitsin 
formulasi  bilan aniqlash mumkin: 

---

78 
 
Еq 

2
·
)
(
T
A
V


(
13.2
) 
Bu  yerda:    E  – zilzila  energiyasini  miqdori, erg; 
