Muhandislik -geologik tadqiqotlar

Tushish burchagi - Qatlamning sirti bilan gorizontal  tekislik hosil qilgan 
burchakdir. Uning qiymati 9 dan 90
0 
gacha o’zgarishi mumkin. 
Yotish  azimuti  -  yotish  burchagi  bilan  geografik  meridian    orasidagi 
burchakdir. 
Tushish chizig’i - qatlam sirtidan uning tushishi tomon  o’tqazilgan chiziq 
bo’lib, yotish chizig’iga perpendikulyar  ravishda bo’ladi. 
Yotish  elementlarini  aniqlash  uchun  maxsus  ishlangan    tog’    kompasi        
(12.5 -rasm )  ishlatiladi. 
Oddiy  kompasdan  uni  farqi  shundaki:  soat  strelkasi    yo’nalishiga  teskari 
yozilgan,  darajalangan    limbaga  ega    bo’lib;  unda  (sharq  va  g’arb)  joylanishi 
o’zgartirib    qo’yilgan.  Har  qanday  azimutni  aniqlash  uchun,  kompasning    asosi 
tomonini,  Sh-J  (shimol-janub)  parallel  chizig’ini,    tekshirilayotgan  chiziqni 
yo’nalishiga  moslashtiriladi  va    magnitning  shimoliy  ko’rsatuvidan,  tayyor  natija 

---

69 
 
yozib  olinadi.  Masalan:  qandaydir  qatlamning  yotishining    o’lchashning  yakuniy 
natijasi shunday ko’rinishda bo’lsin: Sh Sh  40
0
, 

 29
0
. 
Bu  yozuvdan  shu  ko’rinadiki,  qatlam  shimoliy-sharqga    tomon  tushib 
yotgan  bo’lib,  uning  qatlamlanish  tekisligi    gorizontal  tekislikka  nisbatan  25
0
ni 
tashkil etgan. Yotish  azimutni aniqlash uchun, 90
0
 ni qo’shib qo’yish yoki ayirib 
tashlash kerak. 
 
 
12.5-rasm. Tog’ kompasi. 
1-kompas asosi; 2-limbli kompas qutisi; 3-klinomеtr; 4-klinomеtrni mahkamlash 
mеxanizmi; 5-magnit mili; 6-qoplovchi oynani tutib turuvchi prujina; 7-magnit 
milini mahkamlash mеxanizmi. 
 
Geologik  xaritalarda  yotish  elementlari  strelka  ko’rinishda,  tushish 
burchagi esa sonlarda ifoda etiladi. 
Tog’  kompasi  yordamida  qiya  yotgan  qatlamning  (yuzaning)  yotish 
elеmеntlarini  aniqlash  uchun  uning  janub  tomoni  qatlam  yuzasiga  taqaladi  va 
shayton  yordamida  gorizontal  holatga  kеltiriladi.  (3-rasm)  Bunda  qatlam  yuzasi 

---

70 
 
bilan  tog’  kompasi  korpusining  kеsishish  chizig’i  qatlamning  yo’nalish  chizig’i 
bo’ladi.