Muhandislik -geologik tadqiqotlar

1.Ta’minlanish  zonasi  -  Bunga  baland  tog’li  rayonlardan  tog’  oldi 
rayonlarini  ham  o’z  ichiga  olgan  territoriyalar  kiradi.  Suv  o’zining  dastlabki 
harakatini,    tog’  jinslaridan  iborat    sel  massasining  asosiy  qismini  ham  shu  yerda 
yig’adi. 
2.Sel  harakati  yoki  tranzit  zonasi  -  Unga  sel  oqimi  harakat  kiladigan 
daryo o’zani va uning irmoqlari kiradi. Kichik jilg’alar bir - biriga qo’shilib yo’l - 
yo’lakay o’zi bilan  parchalangan jinslarni oqizib borib, uchragan to’siqlarni buzib 
ketadi. 
3.Yig’ilish  zonasi  -  bu  zonaga  past  tekisliklar  kirib,  sel  tog’lardan  oqizib 
kelgan jinslarni shu yerda to’playdi. 
Sel  oqimining  miqdori  va  yo’nalishi  tekisliklarda  regionning    umumiy 
geologik  tuzilishiga  qarab,  o’zgarib  boradi.  Sel  hodisasi  Yer  sharining  hamma 
tog’lik rayonlariga xos bo’lib, bizning mamlakatimizda esa  Toshkent viloyati tog’ 
oldi rayonlarida, Chirchiq, Oxangaron daryolari   vodiylarida, Namangan, Andijon 
viloyatlarinining  tog’  oldi  rayonlarida    ro’y  beradi.  Mamlakatimizda  1870  yildan 
1964 yilgacha 2079 marta sel hodisasi bo’lib, P.M. Karpov ularni 4 tipga bo’ladi: 

---

107 
 
1) Loyqa toshli - 909 ta;  
2) Suv toshli - 336 ta;  
3) Loyqa selli - 261 ta;  
4) Tipi aniqlanmagan sel - 570 ta.  
O’rta  Osiyodagi  prolyuvial  lyoss  jinslari  sel  yotqiziqlari  bo’lib,  suvning 
ohakli  tog’  jinslarini  va    dala  shpatining  kaolinlanishi  natijasida  lyoss  jinslari 
karbonatlashadi.  Sel  oqimlari  xalk  xo’jaligiga  katta  zarar  yetkazadi,  yo’ldagi 
uchragan narsani vayron kilib, ekinzorlarni ko’mib yuboradi.  
Sellarga qarshi ko’riladigan kurash sermashaqqat va sarf - harajatlarni ko’p 
talab  etadi.  Sellarga  qarshi  kurashning  eng  samarali  usullaridanbiri;  tog’  yon 
bag’irliklarida  daraxtlar  o’tqazishdir.  Daraxt    o’z  ildizlari  bilan  tog’  jinslarini 
mahkam  ushlaydi,  nurashdan,  yuvilib    ketishdan  saqlaydi.  Lekin  bu  usul  ancha 
vaqtni  talab  etadi.  Kerakli    paytlarda  -  selning  harakatlanish  zonasida,  selning 
yo’nalishini  o’zgartiruvchi har - xil inshootlar qurish, selning bir necha  yo’nalish-
larini  o’zgartiruvchi  moslamalar,  shuningdek  tirgak    devorlar    qurish  shular 
jumlasidandir. 
14.7. Eroziya 
Nurash  mahsulotlarini  -  loyqa,  qum,  shag’alni  doimiy  shag’al  suvlar    va 
vaqtinchalik  bo’lgan  oqimlar  oqizib,  yuvib  ketadi.  Yuvib,  oqizib  ketuvchi  
(erozion)  jarayonlar Yer relyefining shakllanishda asosiy rolni o’ynaydi.  
Eroziya  jarayonining  tag  (chuqurlik)  turi  suv  oqimining    chuqurligi  
buyicha  tog’  jinslarni  yemiradi,  yon  eroziya  esa  suv  oqimining    yon    tomonidagi 
tog’ jinslarini yemiradi.