Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti phy 023 –guruh talabasi Dehqonov Javohirning Fizika II fanidan tayyorlagan

3. Yorug’lik dispersiyasi.

Har bir vektor o‟zidan oldingisiga nisbatan bir xil burchakga burilgan bo‟lib, bu

burchak qo‟shni tirqishlar uyg‟otgan tebranishlarning faza farqi 8 ga teng. β sin φ

= ± kλ (k = 1,2,3.) shartni qanoatlantiruvchi yo‟nalishlar uchun hamma Ai lar

nolga teng . Shunday qilib, bitta tirqish uchun minimum sharti bo‟ladi. fazalar farqi

δ =2π∆/ λ=(2πα/ λ)sin φ

bundagi λ – berilgan muhitdagi to‟lqin uzunligi. Qaysi yo‟nalishlar uchun δ= ±

2πm bo‟lsa, ya‟ni d sin = ± mλ ( m = 0, 1, 2,) (3) shart bajarilsa ayrim

tirqishlardan hosil bo‟layotgan tebranishlar bir-birini kuchaytiradi. Ekranning

tegishli nuqtasida tebranish amplitudasi Ama = N · Aφ ( 1 · 4). Bu formula

intensivlik maksimumlarning o‟rnini aniqlaydi. Bu maksimumlar deyiladi. Undagi

m soni bosh maksimumning tartibini ko‟rsatadi. Har qanday spektral asbobning

asosiy xarakteristkasi uning dispersiyasi va ajrata olish kuchidir. Dispersiya birbiridan to‟lqin uzunligi bo‟yicha 10 S ga farqlanuvchi ikki spektral chiziq

orasidagi burchakiy yoki chizig‟iy masofani belgilaydi. Ajrata olish kuchi

spektrda bir-biridan ajratib qabul qilish mumkin bo‟lgan ikki chiziqga to‟g‟ri

keladigan to‟lqin uzunliklarining minimal δλ farqini belgilaydi. Ikki yaqin

spektral chiziqlarni ajratish imkoni faqat ular orasidagi masofaga bog‟liq

bo‟lmasdan spektral maksimumning kengligiga ham bog‟liq. Agr bir

maksimumning o‟rtasi ikkinchi maksimumning chetiga to‟g‟ri kelsa, spektral

chiziqlar to‟la ajratilgan deb hisoblanadi. Spektral asbobning ajrata olish kuchi

deb quyidagi o‟lchamsiz kattalikga

R =λ/ δλ

aytiladi. R = mN difraksion panjaraning ajrata olish kuchi deyiladi, u

spektrning m tartibiga va tirqishlarning N soniga proporsionaldir.

Yorug‟lik dispersiyasi

N‟yuton tajribalar asosida yorug‟lik dispersiyasini kashf etdi. Dispersiya lotincha

“sochmoq” so‟zidan olingan. Umuman, yorug‟lik dispersiyasi deganda moddaning

sindirish ko‟rsatkichi n ni yorug‟lik to‟lqinning siklik chastotasi ω ga bog‟liqligi

tufayli sodir bo‟luvchi hodisalar tushuniladi. Xususan, N‟yuton tajribasida

prizmaga tushayotgan “oq yorug‟lik” qizildan binafshagacha rangdagi

yorug‟liklar, spektrlarga ajralgan. Agar turli moddalardan yasalgan prizmalar

tufayli olingan spektrlarni bir-biri bilan solishtirilsa, quyidagilar ma‟lum bo‟ladi:

1. bir xil chastotali (ω=const ) nurlar bu prizmada

turlicha burchaklarga og‟adi;

2. bir xil chastotalar intervali ∆ ω = ω2 – ω1 ga mos

bo‟lgan spektr qismining kengliklari turlicha prizmalarda

turlicha bo‟ladi.Bundan, moddalar bir-biridan faqat

sindirish ko‟rsatkichining qiymatlari bilangina emas, balki sindirish

ko‟rsatkichining yorug‟lik chastotasiga bog‟liqlik funksiyasi

n = ƒ (ω)

bilan ham farqlanadi, degan xulosaga kelinadi.

Tushayotgan elektromagnit to‟lqinlarning chastotalari

ortgan sari barcha shaffof moddalarning sindirish

ko‟rsatkichi ham monoton ravishda ortib boradi. 2-

rasmda shisha uchun n ning ω ga bog‟liqligi tasvirlangan.

Binafsha nurlar qizil nurlarga nisbatan shishada ko‟proq

sinishi haqidagi ma‟lum faqat rasmda o‟z aksini topgan.

Biror chastotalar intervali ∆ω da sindirish ko‟rsatkichining

o‟zgarish ∆n ni xarakterlovchi ∆n/∆ω kattalik dispersiya o‟lchovi vazifasini

bajaradi. Chastota ortishi bilan moddaning sindirish ko‟rsatkichi ham ortib borsa,

ya‟ni ∆n/∆ω > 0 bo‟lsa, bu moddalardagi yorug‟likning dispersiyasi normal

dispersiya deyiladi. Agar chastota ortishi bilan moddaning sindirish ko‟rsatkichi

kamaysa, ya‟ni ∆n/∆ω < 0 bo‟lsa bunday moddadagi yorug‟lik dispersiyasiga

anomal dispersiya deyiladi. Shisha uchun oq yorug‟lik sohasining barcha

qismlarida normal ul‟trabinafsha va infraqizil sohalarning ba‟zi qismlarida anomal

dispersiya kuzatiladi.