Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalariuniversiteti

Sotali aloqaning rivojlanishi tarixi
Barcha istovchilarga uyali aloqa xizmatlarini taklif etgan birinchi radiotelefon aloqasi tizimi 1946 yilda Sent-Luis shahrida (AQSh) o‘z ishini boshladi. Bu tizimda qo‘llanilgan radiotelefonlar oddiy qayd etilgan kanallarni ishlatgan. Agar kanal band bo‘lsa, abonent qo‘lda boshqa bo‘sh kanalga qayta ulangan.Apparatura juda katta va ishlatishda noqulay bo‘lgan. Markaziy radiotugun juda katta quvvatli yuqori chastotali signallarni 100 km masofalarga uzatgan. Xizmat ko‘rsatish ham shunga mos darajada bo‘lgan.
Telefon tizimi 40 MGs chastota polosasi kenglidagi chastota bo‘yicha modulyatsiyalash tamoyili bo‘yicha ishlagan 11 ta kanallarni taqdim etgan. Keyin mos ravishda 152va454MGschastota polosalari kenglidagi 11 va 12 ta kanallarni egallaydigan ikkita yaxshilangan tizimlar (IMTS-MJ va -MK) paydo bo‘ldi. Chastota bo‘yicha modulyatsiyalash texnologiyasi va undan foydalanish takomillashtirildi, radiokanallar torroq bo‘ldi. Eng oldingi mobil telefonlarga 3kGs gacha kenglikdagi ovoz signalini uzatish uchun 120 kGs li chastota spektri zarur bo‘lgan.
Texnikaning rivojlanishi bilan radiotelefon aloqasi tizimlari takomillashtirila bordi, qurilmalarning hajmlari kichraytirildi, yangi chastota diapazonlari o‘zlashtirildi, asosiy va kommutasion qurilmalar yaxshilandi, xususan, bo‘sh kanalni avtomatik tanlash (trunking) funksiyasi paydo bo‘ldi. Lekin radiotelefon aloqasi xizmatlariga juda katta ehtiyojda muammolar ham vujudga keldi.
Ulardan asosiysi chastota resurslarining cheklanganligi hisoblanadi. Ma‘lum chastotalar diapazonidagi qayd etilgan chastotalar soni cheksiz ortishi mumkin emas, shuning uchun chastota bo‘yicha yaqin ishchi kanallarga ega bo‘lgan radiotelefonlar o‘zaro halaqitlarni hosil qila boshlaydi.
Turli mamlakatlardan olimlar va muhandislar bu muammoni yechishga urinishdi. 1940-nchi yillarning o‘rtalarida AT&T Amerika kompaniyasining Bell Laboratories tadqiqotlar markazi butun xizmat ko‘rsatiladigan hududni uncha katta bo‘lmagan oraliqlarga bo‘lish g‘oyasini taklif etdi, ular sotalar, (ingl. Cell- yacheyka) deyila boshlandi.
Har bir sota cheklangan ishlash radiusli va qayd etilgan chastotali uzatkich orqali xizmat ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan. Bu hech bir o‘zaro halaqitlarsiz o‘sha chastotadan boshqa yacheykada takroran foydalanishga imkon berdi. Lekin aloqani bunday tashkil etilishi tamoyili apparatlar darajasida amalga oshirilishigacha 30 yillar o‘tdi. Binobarin, bu yillarda sotali aloqa tamoyilini ishlab chiqish turli davlatlarda turli yo‘nalishlarda olib borildi.
Mobil telefon va PMR (private dispatched mobile radio-personal mobil radioaloqa) xavfsizligini yaratish bo‘yicha kuchlar Federal Aloqa Komissiyasiga (FCC) yuklandi, u qator radiouzatish xizmatlarini eng ijtimoiy ma‘suliyatli xizmat sifatida ko‘rib chiqdi. Siyosiy ta‘sir mobil telefonning o‘sishiga ko‘maklashdi va 1968 yilda komissiya PMR ehtiyojlari uchun qo‘shimcha 70dan 83tagacha (800 MGs chastota kengligidagi diapazon) yuqori chastotali telekanallardan foydalanish imkoniyatini ko‘rib chiqishga rozi bo‘ldi. Bu vaqtga kelib, AQShda 70 000 atrofidagi mobil telefon foydalanuvchilari bo‘lgan.
1971 yilda AT&T Bell Laboratories, Murray Hill, N.J. kompaniyalarida AMPSmobil telefon tizimi eng afzal arxitekturasi sifatida sotali tizim konsepsiyasi taklif etildi. G‘oya qiziqarli bo‘ldi va asosiy stansiyani katta balandlikka tog‘ning ustiga, uning pastroq quvvatli stansiyalari yerga sathiga yaqin kenglikka joylashtirish bo‘ldi. Bunda har bir yacheyka asosiy radioqurilmaning nusxasi bo‘ladi va asosiy stansiya funksiyasini ham boshqaradigan qayta ulash markazi orqali boshqariladi.
Har bir yacheykaning ishlash zonasini kichraytirish ular bir-birlaridan yetarlicha masofada joylashganda chastotalarni takrorlanishiga imkon berdi. Ma‘lumki, yacheykalarning ta‘siri ular orasidagi masofaga emas, balki bu masofaning yacheykaning radiusiga nisbati koeffisientiga proporsional bo‘ladi. O‘z navbatida, yacheykaning radiusi uzatkichning quvvatiga proporsional bo‘ladi, bu esa tizimdagi radiokanalar sonini yacheyka uzatkichining quvvatini oddiy kamaytirish bilan oshirish imkoniyatini beradi, yacheykaning o‘lchamini kamaytirish esa bo‘sh zonalarni yangi yacheykalar bilan to‘ldirishga imkon beradi.
1970-nchi yillarning oxirlarida 5 ta shimoliy yevropa davlatlari - Shvesiya, Finlyandiya, Islandiya, Daniya va Norvegiya uchun yagona sotali aloqa standartini yaratish bo‘yicha ishlar boshlandi, u NMT-450 (Nordic Mobile Telephone) nomini oldi va 450 MGs diapazonda ishlash uchun mo‘ljallandi. Birinchi NMT-450 tizimlarini ishlatish 1981 yilda boshlandi, lekin bir oy oldin NMT-450 standarti sotali aloqa tizimi Saudiya Arabistonida ishga tushirildi.
NMT-450 standarti asosidagi tarmoqlar va ularning modifikatsiyalangan versiyalari Avstriya, Gollandiya, Belgiya, Shveysariyada, shuningdek Janubiy- Sharqiy Osiyo va Yaqin Sharq davlatlarida foydalanila boshlandi. Bu standart asosida 1985 yilda 900 MGs diapazonidagi NMT-900 standarti ishlab chiqilgan bo‘lib, u tizimning funksional imkoniyatlarini kengaytirishga va tizimning abonentlar sig‘imini sezilarli oshirishga imkon berdi.
1983 yilda AQShda qator dala sinovlaridan keyin Bell Laboratories tadqiqotlar markazida ishlab chiqilgan AMPS (Advanced Mobile Phone Service) standarti tarmog‘i tijorat ishlatishga tushirildi. 1985 yilda Buyuk Britaniyada milliy standart sifatida AMPS standarti asosida ishlab chiqilgan TACS (Total Access Communications System) qabul qilindi. 1987 yilda sotali aloqa abonentlarining keskin ortishi bilan ishchi chastotalar polosalari kengaytirildi. Bu sotali aloqa standartining yangi versiyasi ETACS (Enhanced TACS) nomini oldi.
Boshqa yevropa davlatlaridan farqli ravishda Fransiyada 1985 yilda Radiocom-2000 standarti qabul qilindi. 1986 yildan boshlab Skandinaviya davlatlarida NMT-900 standarti qo‘llanila boshlandi.
Barcha sanab o‘tilgan standartlar analog standartlar hisoblanadi va birinchi sotali aloqa avlodiga kiradi. Turli sotali aloqa standartlaridan foydalanish va ajratilgan chastotalar diapazonlarining katta yuklanganligi uning keng qo‘llanishiga to‘sqinlik qila boshladi. Ba‘zan o‘sha bir telefon bo‘yicha hatto ikkita qo‘shni davlatlarda (ayniqsa, Yevropada) bo‘lgan abonentlarning o‘zaro halaqitlari tufayli so‘zlashishi mumkin bo‘lmadi. Abonentlar sonini faqat ikkita usullarda - chastotalar diapazonini kengaytirish bilan (masalan, Buyuk Britaniyada amalga oshirilganidek - ETACS) yoki o‘sha bir chastotalardan ancha tez-tez foydalanishga imkon beradigan rasional chastotaviy rejalashtirishga o‘tish bilan oshirish mumkin.
Aloqa va signallarga ishlov berish sohasidagi eng yangi texnologiyalar va ilmiy kashfiyotlardan foydalanish 1980-nchi yillarning oxirlariga kelib, sotali aloqa tizimlarini rivojlantirishning yangi bosqichi - signallarga raqamli ishlov berish usullariga asoslangan ikkinchi avlod tizimlarini yaratishga o‘tishga imkon berdi, aynan ularga GSM standarti kiradi.