|
2.Temperament va faoliyatning individual xususiyatlari.
Temperament to‘g‘risida umumiy tushuncha. Insonning ruhiy olami beto'xtov
harakatlar majmuasidan iborat bo‘lib , biri ikkinchisini bevosita taqozo etadi va
ular uzluksiz zanjir tizim iga o'xshash holda mavjuddir. Shu bois shaxs ruhiyatida
atrof-m uhit to kg‗risidagi taassurotlar, o ‗tmish to‘g‘risidagi taassurotlar, o ‗tmish
xotiralari, kelajakdagi ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish-istaklar, maqsad va
tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, hissiy kcchinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz
tarzda o'zaro o krin almashtirib turishi evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam
negiz hozirlanadi. Ruhiy olamning kechishi, uning mazmuni, shakli, ko‘lami,
xususiyati, xislati, sifati, mcxanizmi alohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda
namoyon bo‗lish kuzatiladi. Shuning uchun boklsa kerak, insonlar tabiat
hodisalari, ijtimoiy turmush voqeliklari omillariga, ta‘sir kuchlariga tez yoki sekin.
Yengil yoki vazminlik bilan javob qaytarishga moyildirlar. Alohida ta'kidlash
kerakki, psixik faoliyatning dinamikasi nafaqat temperamentga, balki motivlarga,
psixik holatlarga, his-tuyg‗uiarga ham bevosita bog'liqdir. Misol uchun, inson o'zi
temperamentning qaysi tipiga taalluqli bo‘lishidan qat‘i nazar, o ‗z faoliyatiga
layoqatli, mayli kuchli, intilishi qat‘iy, qiziquvchan bo‘lsa, faoliyatni tashkil
qilish va nazorat qilishda uyushqoqlik, harakat sur‘ati tezkor amalga oshadi, unga
loqayd munosabatni bildirsa, ish sur'ati sekin va sust kechadi. Har qanday
vaziyatga qaramay, shaxsning qarindosh-urug'lari to ‗g ‗risidagi, shuningdek,
jahonda kechayotgan noxush xabarlar lining borlig‗ini larzaga keltiradi, labi
quriydi, rangi bo'zaradi, atrof-muhitga nisbatan moMjalini y o ‗qotadi.
Psixologiyada temperamentga taalluqli individual-dinam ik xususiyatlar bilan
motivlar va psixologik holatlar, hissiy kechinm alarning dinamik xususiyatlari o
‗rtasida muayyan darajada tafovut borligi alohida ta'kidlanadi. Ular orasidagi
farqlarni ajratib ko‘rsatish maqsadida qo‘shimcha belgilar kiritiladi va o‘ziga xos
tarzda tavsiflab beriladi. Ularning ayrimlari ustida alohida so ―z yuritish maqsadga
muvofiq.
1. Temperamentning bir xil xususiyatlari, favqulodda motiv, psixik holat va
hodisalardan farqli olaroq, aynan
shu shaxsning o'zida, uning turli faoliyatlarida, xatti harakatlarida, muomalasida
ifodalanadi.
2. Temperamentning xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli
bo'lganligi tufayli inson hayoti va faoliyati davom ida yoki uning muayyan bir
bo‘lagida (ta'sirga beriluvchanligidan qat'i nazar) barqaror, o‘zgarmas va
mustahkamdir.
3. Yakkahol shaxsga daxldor temperamentning turli xususiyatlari o'zaro bir-biri
bilan g ‗ayriqonuniy ravishda birlashgan bo‘lmasdan, balki ular o‘zaro muayyan
qonuniyat asosida mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini
tavsiflovchi o ‗ziga xos tuzilm ani vujudga keltiradi.
4. „Psixologiya― fanida temperamentning xususiyatlari deganda alohida bir
shaxsning faoliyati dinam ikasini belgilovclii psixikaning barqaror, o ‗zgarmas
individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar
turli shakl va m azmunga ega bo‗lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda,
faoliyatlarda nisbatan o ‗zgarmovchi, temperament tipini tavsiflovchi tuzilm aniq
tashkil qiladi.
5. „Psixologiya― fanining ijtim oiy-tarixiy taraqqiyoti davrida temperamentga
nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning m oddiy asosi to'g'risidagi talqinlar xilm a-
xil bo‗lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o'ziga xos tarzda tushuntirish uchun
xizm at qilib kelgan. Temperament (lotincha „ temperamentum ― degan so'zdan
olingan bo* lib, buning ma'nosi ,,aralashm atf) degan tu sh u n ch a n i anglatadi.
Temperament to'g'risidagi dastlabki ta‘lim otni yunon olimi Gippokrat (eram izdan
oldingi 460— 356-yillarda yashagan) yaratgan b o ‗lib, uning tipologiyasi to
hozirgi davrgacha qoMlanilib kelinmoqda, Qadim gi yunon olimi Gippokrat
ta‘Iimotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari o ‗zaro bir-biridan
tafovutlanib, ularning tana a ‘zolaridagi suyuqliklarning turlicha nisbatda
joylashuviga b ogliq ekanligi aytiladi. Gippokratning ta'biricha, inson tanasida to‘rt
xil suyuqlik (xilt) mavjud b o iib , ular o ‗t yoki safro (yunoncha — chole),
qon (lotincha — sanduis yoki sanduinis), qora o ‗t (yunoncha — metas „q a ra “,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
