Muhabbat qissa yetim

1929-yil
154

---

MASTON
O t m unkib ketib o ‘m gagi bilan shag‘alga q a d a ld i-d a , 
ag‘anab, b ir necha m in utning ichida o ‘la qoldi. N im a b o 'ld i, 
nim a u c h u n o ‘ldi, b u n i tekshirishga sira ehtiyoj b o ‘lm adi, 
chunki o ‘lim ning sababini tekshirish, tirikni o ‘lim dan olib 
qolish uchungina kerak xolos, bu bepoyon dashtda esa boshqa 
tirik ot y o ‘q edi.
O tning ostida qolgan oyog'ini tortib olishga urinayotgan 
yoshgina, uzoq y o ‘l azo bidan ham so ‘lim agan juvon, o ‘zidan 
b ir necha qadam nariga tushgan chim m ati ostidan chiqib 
ketgan kaltakesakni k o ‘rib dod deb yubordi. O t m unkib 
ketganda egam ing ustidan dum baloq oshib tushgan paranjisiz 
qiz, o ‘ynoqi kaptarday abjirlik bilan o 'z in i o 'n g arib oldi-da, 
juvonga yordam bergani shoshildi. Juvon ikkinchi oyog‘ini 
egarga tirab, oyog'ini to rtg an edi, am irkon m ahsisi otning 
tagida qoldi.
— Qurib ketsin!— dedi u yig‘lamsirab.— 0 ‘qishing boshingdan 
ordona qolsin, Maston!.. Q o ‘y, ey... erim dan qolmayin!..
M aston unga e ’tib o r qilm ay, otning tu m sh u g 'id an ko‘tarib 
uning ochiq qolgan k o ‘zlariga qaradi, uning k o ‘zini kulrang- 
sapsar p ard a bosganini k o ‘rib, qapchib q o m atin i rostladi- 
da, ko‘z ilg'am aydigan uzoqlarga qaradi. D asht, dasht! H arorat 
zarbidan ham m ayoq lip - lip e ta d i.G ‘irillab turgan issiq dasht 
shabadasi kalta ko‘k kam zul ostidan chiqib turgan etagini 
pirpiratadi, oftobda qoraygan bo'yniga, chakkasiga ter bilan 
yopishib sochlarini tortqilaydi. U go‘yo bu ju v onning borligi 
endi esiga tushganday, b ird a n orqasiga burilib qaradi.
— N im a deding, T u rg ‘u n o y ? - dedi juvonning yoniga tiz 
c h o ‘kib.— Ering seni shun ch a yig‘latgani y o 'q m i? Joningni 
shuncha og‘ritm asm idi? O t o ‘ldi...
T u rg ‘un o y b ir irg 'ib tu sh d i, q o ‘lin in g o g ‘rig ‘in i h am
unutdi.
- O t o ‘ldi?!
- 0 ‘ldi... O t o'ldi...
M aston bir k o ‘zi o tn in g tagida qolgan x u iju n n i to rtib
oldi-da, uning ichidagi oziqni ko‘zdan kechirdi. O ziq ot bilan
155

---

yurganda faqat b ir kunga yetar edi. Suv y o ‘q, suv solingan 
ko‘zacha otning ostida qolib singan.
M aston kalta, am m o y o ‘g‘on ikki o ‘rim sochini boshiga 
o ‘r a d i - d a , x u d d i suv k e c h is h g a c h o g ‘la n a y o tg a n d a y , 
oyog‘idagi pishiq ag‘darm a etikni ko'zdan kechirdi, xuijundagi 
oziqni olib dasturxon bilan beliga bog‘ladi.
M aston n echa chaqirim y o ‘l bosganini va yana necha 
chaqirim bosish kerakligini bilar edi. Bu yaqin o i l a d a voha 
y o ‘q. O lg’a bosish harholda orqaga qaytishdan xatarli emas. 
Orqaga qaytish uchun k o 'c h m a qum lar orasidan yurish kerak. 
A gar bu qum lar, irg‘ayzorlar orasida adashilsa, um r bo'yi 
yurib ham chiqib ketib b o ‘lmaydi. Agar sham ol q o ‘zg‘alsa, 
qum tiriklay k o ‘madi.
M aston otning 
0
‘lganini, k o ‘zachaning singanini, oziq- 
ning yo'q lig in i u n u td i-d a , o ‘zini uzoq yoMga 
c h o g 'la d i, 
keyin peshonasini ikki bilagi ustiga q o ‘yib y ig ia b yotgan 
T u rg iin o y n i yelkasidan tortib turg‘izdi:
— Yig‘lam a, T u rg 'u n o y , yig‘lam a. Yig‘i boshni og'ritib 
kishini 
lohas qiladi... K av u sh -m ah sin g n i kiy. Sochingni 
b o sh in g g a o ‘rab , u s tid a n r o ‘m ol b o g ‘lab ol. Q o io n g ‘i 
tushguncha dashtdan chiqib olm asak b o ‘lmaydi, hali koi'ding- 
ku, dashtda shundaqa kaltakesaklar k o ‘p b o ‘ladi. B o ll!
T u rg ‘unoy o 'pkasini tutolm as edi.
Oftob tiikkada. Ikki y o ‘lovchining qisqa soyalari katta- 
katta tosh, turli dasht o ‘sim liklari ustidan egilib-bukilib borar 
edi. G ‘irillab turgan dasht shabadasi b adanni kuydirgudek 
issiq. Y o‘l ustidan chiqib qolgan chaqqon kaltakesaklar o ‘qdek 
otilib kavaklarga, tosh oralariga kirib ketadi, b a ’zi dadilrog‘i 
uzoqroqqa borib “bu qanaqa odam lar ekan” deganday, boshini 
ko‘tarib, irg‘ib ch iq q an k o ‘zlari bilan baqrayib qarab turadi. 
Shunday paytlarda M aston m um kin qadar T urg‘unoyni gapga 
solib yo b o ‘lm asa d iqqatini boshqa narsaga jalb qilib, bu 
jonivorlarni k o ‘rsatm aslikka tirishadi.
— Q o ‘shiq ay tsan g -ch i, T u rg ‘unoy!— dedi M aston bir 
silkinib, ustidagi yuklarini yaxshiroq o ‘rnashtirib.
— Ot qoldi. Q ancha narsalar... Y ana ch o ‘lda qoldik... N im a 
b o ‘lishim izni bilm aym iz... qanday yuragingga sig‘adi ashula!..
— Q olgan narsa qoldi, b o 'lg an ish b o ‘ldi. Y ana o ‘nta 
T u rg iin o y bilan o ‘n ta M aston xafa b o ‘lgani bilan qolgan
156

---

narsalar orqam izdan ergashib kelm aydi. N im a b o ‘lishim iz 
o ‘zim izning q o ‘lim izda.
Oftob g'arbga yonboshlaganda ikki y o ‘lovchi d ashtdan 
chiqib tepalikka yo‘l oldi. Bu tepalikka chiqish o rqada qolgan 
y o ‘lning azobidan o rtiq ro q b o id i. M aston yuki og‘ir aravani 
tortib borayotgan otd ay oyoqlarini tirab yuqoriga intilar, 
T urg‘unoy esa engashib ikki kaftini tizzasiga q o ‘yib zo ‘rg‘a- 
zo ‘rg‘a qadam tashlar edi.
— O, M aston,— dedi T urg‘u n o y ,- erim m iyam da danak 
chaqsa ham uyda o ‘tirganim bir davlat edi...
U ndan ikki-uch q a d a m b ala n d d a k e ta y o tg an M asto n
to ‘xtadi, belidagi dasturxonni yechib bitta non oldi va sindirib 
yarim tasini yana joyiga q o ‘ydi-da, qolgan yarm ini ikki b o ‘lib 
bir to ‘g‘ram ini T urg‘unoyga uzatdi. T u rg 'u n o y non b o ‘lgani 
uchungina q o ‘l uzatdi, boshqa hech narsa hozir uni q o 'l 
ko‘tarishga m ajbur qilolm as edi. U nonni ikki yam lab yutdi- 
da, yana um idvor b o ‘lib M astonga qaradi.
— Shu bas, n o n im iz k a m ,— d edi M a s to n .— B u n d an
tashqari nonni ko‘p yesak chanqaym iz. Suv y o ‘q. A na u qirga 
yetm aguncha suvning yuzini k o ‘rm aym iz. Suvsizlikni tuya 
ko‘taradi.
— Slui nonga bir n arsa tekkan. K altakesak tushgan ovqat 
shirin boMadi deyishadi, yo kaltakesak tegdim ikin?
M aston kuldi.
— Kaltakesak tushgan ovqat yeganm isan?
— Y o ‘q, e sh itg a n m a n . A m m am n in g qizi A b d u ra z zo q
d o ‘p p ifu ru sh g a tu s h g a n edi... B unga o ‘n y ilc h a b o ‘ldi. 
D o ‘ppifurush ellikka b o rib qolgan odam . Q iz - g ‘unchadek- 
kina. U vaqtda h a m m a ixtiyor o ta -o n a d a edi-da... H ech 
ilojini qilolm agandan keyin “pes b o ‘lsam q o ‘yib y uboradl” 
deb ataylab ovqatiga kaltakesak solib egan ekan. Kaltakesak 
yesa odam pes b o ‘ladi d e b eshitgan ekan...
M aston yana yo‘lga tushgani hozirlik k o i a boshladi. Buni 
ko‘rib T u rg iin o y yig‘lam siradi. M aston uni q o ‘lidan ushlab 
to itd i va turg‘azib q o ‘ydi.
— Q o ‘ling xuddi yigitning qo'liga o ‘xshaydi-ya, M aston,— 
dedi T urgLunoy ancha yurilgandan keyin,— biram qattiq... Erga 
tegsang shu q o lin g tufayli ko‘p dashnom yeysan-da.
157

---

— A w ali shuki, m en erga tekkanim da q o ‘lim ni yashirm ay- 
m an, u n d an keyin dashnom beradigan erga tegm aym an... 
Yaxshi er-xotin b o ‘lish q o ‘lning yum shoq-qattiqligiga ham
qaram as ekan-ku! M ana se n ...q o ‘ling ipakday...
— O tam o 'lm ag an d a m en bu alvastiga b ir kun ham xotin 
b o ‘lm as edim . O tam o ‘ldi — darm onim quridi. U n d a n chiqib 
qayoqqa, kim nikiga boram an, kim ning uyiga sig‘ar edim . Ikki 
k o ‘zing ko‘r, q o ‘l-oyog‘ing shol b o ‘lsa ham erkak b o ‘l ekan- 
da... Bu alvastidan chiqsam ko‘chada qolar edim ... B irinchi 
kechasi yangalar “b o ‘yniga tilla uzuk q o ‘y ” deyishgan edi. 
Ertasiga shunday qilganim ga ham pushaym on b o ‘ldim : o ‘zim
n e ahvolda, xuddi um rim xazon b o ‘lganday yig‘lagim kelib 
arang o ‘zim ni tutib o 'tirib m an u , tepam ga kelib “va-xa-xa- 
xa... aldadim , endi tilla uzuk olib b e rm ay m an ” deydi. E o ‘l, 
s o ‘x ta s i s o v u q d e d im ic h im d a . S e n q iz s a n , b a x td a n
um idvorsan. M en ham qiz vaqtim da shunday edim . H a r kuni 
ertaning bu kundan yaxshi bo'lishi um idi bilan kishi qariganini 
h am bilm ay qolar...
T u rg ‘unoyning o ‘pkasi t o ‘lib gapdan to 'x ta d i. U m ast 
kishiday, gandiraklab b o rar edi. M aston u n i q o ‘ltiqlab oldi.
— Biz y o ru g 1 d u n y o n i k o 'ris h u c h u n tu g ‘ilg a n m iz , 
T u rg 'u n o y !- dedi M aston.— Biz tovuq em asm izki, qanday 
tuxum bostirsa shuni ochib chiqarsak. Tovuq bilan odam orasida 
q an ch a farq b o ‘lsa, bu ikki jonivom ing m uhabbati orasida ham
shuncha farq bor. Nega biz choldan yoki yaxshi ko'rm agan 
yigitdan tug‘a r ekanm iz? Yaxshi k o ‘rg an im izd an tu g ‘m as 
e k a sh m iz , u b o la n in g tu g ‘ilm ag a n i yaxshiroq! “ Q iz san , 
b a x td a n u m idvorsan!” deysan. A gar m en qizligim u c h u n
baxtdan um idvor bo'lsam baxtsizligim bo'ladi. U vaqtda m en 
u m m i tikib oshiq otgan bo'lam an. C huv tushdim m i — u m r 
ketd iL Yo‘q, T u rg ‘unoy, m enim cha, baxtni erdan izlashning 
o ‘zi baxtsizlikning boshlanishidir. Bizda xotinlar erga shunday 
b o g ‘lanib qoladi, shuncha baxtni un d an izlaydiki, er o ‘lsa 
g o ‘yo baxtining kaliti uning c h o ‘ntagida ketgan bo'ladi, erining 
o 'lg a n ig a em as, b a x td a n u m id i uzilganiga yig‘laydi. 
E r 
o ‘lmasdan undan yuz o ‘giisa ham xotin bundan kam yig'lamaydi. 
B izda ko‘p xotinlar shu kalitni yo‘qotm aslik, an a shunday 
k o ‘z yoshi to ‘km aslik u c h u n erga c h o ‘ri, qul b o ‘lib yashaydi,
158

---

kechagi kam pirning aytganicha, “erning ko‘ngli tosh b o ‘ladi, 
uni faqat ko‘z yoshi yum shatadi” deydi...
Q orong'i tu sh d i. Uzoqda qop-qorayib yarim osm onni to ‘sib 
turgan adirning ustida, ufqda o 'tli iz qoldirib yulduzlar uchadi. 
T o adirning etagiga yetguncha T u rg ‘unoyning kavushi ishdan 
chiqdi, adirga m ahsichan chiqishga to ‘g‘ri keldi. Y o‘l adirning 
eng yotiq yeridan tushgan b o is a ham , T urg‘un o y tizzasini 
u sh lab z o ‘rg ‘a qadam b o sa rd i. M a sto n u n in g q o ‘lid ag i 
tugu n ch an i oldi-da, T urg‘unoyni oldinga o 'tk azd i, ch u n k i 
u n in g h a r q a d a m d a y iq ilish ig a , y iq ilg a n d a to a d irn in g
etagigacha yum alab ketishiga ko‘zi yetar edi. T urg‘un o y oxiri 
bosgan oyog'ini ko'tara olm ay to ‘xtab, M astonning yelkasiga 
boshini q o ‘ydi va piq-piq yigMadi.
— Sonim toldi... o'ligim shu adirlarda q oladi...— dedi, 
keyin tizzasi bukildi-yu, yiqildi. Bu c h a rc h a g an , h o ld an
toygan 
kishining em as, o 'iim g a taslim b o 'lg an kishining 
yiqilishi edi.
— T u rg ‘u n o y ,— dedi M a s to n ,— shu yerda q o lad ig a n
b o ‘lsak b o ‘riga yem bo'lam iz!
Bu haqiqat edi. Bu adirlar b u n d a n bir n ech a chaqirim
uzoqdagi vodiy aholisiga “ C ho'gi b o ‘ri” noini bilan m ashhur, 
bu n i T u rg 'u n o y ham eshitgan, am m o 
0
‘zining o 's h a “ C h o ‘gi 
b o ‘r i” da ekanini bilm as edi, b u n i eshitgandan so ‘ng 
ne 
m ashaqqat bilan o i n id a n turib yo‘lga tushdi. M asto n uni 
orqasidan suyab bordi. Uning ham m a og‘ir!igi deyarli M astonga 
tu sh ar, u faqat qadam bosar edi, xolos. M aston ilang-bilang 
y o ‘lni qoldirib, m o ljallag an tepalikka qarab tikka y o i soldi.
Y arim yo‘lga yetganda uzoqda qop-qorayib gavdalanib 
tu rg an ad ir tom ondan “q u u q ” degan tovush eshitildi. Unga 
y aq in d an taxrhinan shu pastda qolib borayotgan tepalikdan 
javob b o 'ld i, keyin yana q a y e rd a n d ir, uzo q d an h am shu 
tovush eshitildi. Bu “ C h o 'g i b o ‘ri”ning tungi “bulbullari” 
e d i. T u r g ‘u n o y b irin c h i to v u s h n i e s h itg a n d a s e sk a n d i, 
so ‘nggilari esa uni vahim aga soldi.
— X udo ursin agar... b o y o ‘g ‘li!— dedi titroqli nafas olib.
M aston esa boshqa tovushni, uzoqdan eshitilar-eshitilm as
kelib tu rg a n tovush - b o 'rila rn in g u lishini tinglab b o ra r 
edi.
159

---

— Q uloq so l,— dedi M aston sekin p ic h ir la b ,- b o ‘ri... 
Agar m ana shu cho'qqiga chiqib olm asak b o y o ‘g'li sayrasa 
ham o ‘lam iz, sayram asa ham . A w a li bu b o y o ‘g ‘li em as, 
haqqush, q o 'rq m a . B o‘ridan q o ‘rqish kerak.
Ilang-bilang yo‘l pastda qolib ketdi. Q orong'ida ham u g‘ira- 
shira oqarishib k o iin a r edi. M aston to ‘xtadi va qom atini rostlab 
olg‘a qaradi. Yana bir necha m etr yo‘l qolgan edi. Turg‘unoy 
shu yerga o ‘zini tashlab, hayal o'tm ay uyquga ketdi...
M aston uning yonida o ‘tirib, k ip rik q o q m a y tong ottirdi, 
ufq qizara boshlaganda endi pinakka ketgan edi, Turg'unoyning 
qattiq y o 'talid an uyg‘ondi.
— T u rs a n g -c h i, m u n c h a u x lay san !— d e d i T u rg ‘u n o y
nafasini ro stlab ,— tur!
M aston k o ‘zini ochib, yana yum di. T u rg 'u n o y yana uzoq 
yo'taldi, keyin yig‘ladi. M aston uyg‘o n g andan keyin uning 
yelkasiga boshini q o lyib yana y o ‘taldi, yana yigMadi. M aston 
uning boshini silab yupatdi.
— Y ig‘lam a, T u rg ‘u n oy, yig‘lam a! A na k o ‘rd in g m i,— 
dedi uzoqdagi turnan ichida kaptarrang b o 'lib turgan vodiyni 
k o ‘rsatib,— yetdik. Bizning xo‘jalik... Bizning qishloq.
— O yog‘im ... a ’zoyi badanim og‘riydi...
— O yog‘ing... y o ‘lga tushsak yozilib ketadi. M en pastga 
tushib q aray-chi, suv b o ‘lsa nonushta qilam iz.
M a sto n p a s tg a tu s h ib k e td i, s o ‘q m o q q a y e tg a n id a
T urg‘unoyning u stm a-u st chaqirgan tovushini eshitib qaytdi. 
T u rg im o y p a stro q tushgan, dasht to m o n n i ko'rsatib, bo r 
to\oishi bilan q ichqirar edi. M aston yuqoriroqqa chiqib dasht 
tom onga qaradi. U fqdan berida o ‘rgim chakday o'rm alab arava 
kelar edi. M aston “yashasin” deb qichqirib chapak chaldi. 
T urg'unoy h a r q adam da b ir dam olib, yuz yo'talib tushib 
keldi. Ikki yo'lovchi muyulishdagi tepalikning soyasida toshning 
ustida o ‘tirib dasht to m o n d a n kelayotgan aravani kutishar 
edi. Y o‘talning azob berishiga qaram asdan T u rg ‘unoyning 
chehrasi ochiq, ishtaha bilan non yer edi. A m m o uni g ‘am 
bosdi: aravada hech kim b o ‘lmasa, bitta aravakashning o ‘zi 
b o ls a go‘rga-ya, b o ‘lm asa ish chatoq...
— Erkaklar b o ‘lsa, sh o ‘rim qursin...
— E rk ak d e sa se n in g k o ‘z o ld in g g a ... b o sh q a n a rsa
kelm aydi!— dedi M aston achchig'i kelib.
160

---

- B o im a s a - c h i? - dedi T u rg ‘u n o y etagi bilan b u rn in i 
artib.— Boshqa nim a... erkak senga osh quyib icharmidi? O dam
m ushuk em aski, yilda bir m artaba m ov b o ls a ...
T urg'unoy M astonning k o 'p gaplariga ishongan, k o ‘ngan, 
rozi b o ‘lm aganda ham hech b o ‘lm asa, indam ay q o ‘ya qolgan 
edi, am m o bu to ‘g‘rida kelishmadi. U ikki jins xususan birinchi 
ko‘rishgan erkak bilan xotin orasida gapirishgani boshqa hech 
qanday gap b o ‘lshi m um kin em as, deb turib oldi. M unozara 
uzoq, to arava yetib kelguncha davom etdi. M aston aravani 
qarshilagani yo‘l b o ‘yiga tushdi. A ravakash aravada o ‘tirgan 
ikki kishiga qayrilib qarab qam chining sopi bilan M astonni 
ko‘rsatdi. Aravadagi ikki yigit c h o 'k k alab b o ‘ynini c h o ‘zib 
qaradi... Eng nishob yerga kelganda aravakash otdan, u ikki 
yigit aravadan tushib piyoda yurishdi.
- Ot sizlarnikim i?— dedi yigitlardan biri dasht to m o n n i 
ko'rsatib.
M asto n bosh irg 'a td i. U la r kelib t o ‘x tag an d an s o ‘ng 
M aston so ‘rashgani qo‘l uzatdi va ikki og‘iz so ‘z bilan voqeani 
bayon qildi. Yigitlar bir-birlariga qarashdi.
- Biz yarim kechasi yo‘lga chiqib saharda o‘sha y erdan 
o 'td ik ,— dedi yigitlardan b iri,— o tn i b o 'ri yegan... hayron 
b o id ik ... Bir yoqda paranji yotibdi. X o‘p jo n saqlabsizlar- 
da! Azam atlar!
N arida toshning ustida uvolgina b o ‘lib o ‘tirgan T urg‘u n o y
o ‘ylar edi: “ M ana hozir bu gaplarning ham m asi tugaydi, 
keyin... keyin gap qolm aydi...”
Aravadagi bir necha bog‘ beda ustida o'lgan otning abzallari 
yotar edi. H am m a aravaga chiqdi.
T urg'unoy aravaning ketida, bedalar ustida c h o 'n q a y ib , 
og‘zini yengi bilan qoplab o 'tira r va erkaklarning avzoyiga 
razm solar edi. M astonga aravaning oldidan joy berishdi. Arava 
jo ‘nadi. U tepalikdan oshib, g ‘ichirlay-g‘ichirlay pastga tushib 
ketdi. Pastga tushganda yigitlardan biri dasturxon yozib yo‘lga 
oigan oziqlarini o ‘rtaga qo‘ydi. Yana biri bedaning ostidan ikkita 
shishani olib yaxna choy quydi. T urg‘unoy yow oyi quyonday 
har bir so ‘z, har bir harakatdan hurkib o ‘tirar va to M aston 
olib berm aguncha q o i uzatib bir narsa olm as edi.
Arava burilib ikki adir orasiga kirishi bilan “C ho'gi b o ‘ri” 
k o ‘zdan y o ‘qoldi. Shu bilan uning vahim asi ham unutildi.
161

---

G ap m avzudan mavzuga k o ‘c h a r edi. Suhbatda M astonning 
salm og‘i to bora ortm oqda edi. Ilgari “singlim ” deb turgan 
yigitlar sal o ‘tm ay “o p a ” deydigan bo'lishdi. M aston o ‘tgan 
yili u c h yuz yigirma to 'q q iz so ‘m pul, yuz ellik olti pud 
b u g ‘d o y o lg an in i aytganda yig itlard an biri qizarib ketdi. 
X ususan aravakash “bizning Y o‘lchiboy ham chakki emas: 
sakson p u d b u g ‘doy bilan b ir yuz to ‘qson s o ‘m pulning 
ham m asini o ‘zi yolg'iz o ld i” deb piching otganda, u yigit 
terlab ketib, o ‘zini oqlay boshladi.
— Y o ‘q... biz... bizning takbirchi...
— T akbirchi emas, tab elch i,—dedi M aston.
— H a... tabelchi... o ‘zi chatoq. M en ham m asibo‘lib... progul 
qilgan b o ‘lsam ham ... xotin talo q o ‘zi yot unsur...
A rava g ‘ijirlab borar, gap m avzudan m avzuga k o ‘char, 
T u rg 'u n o y gapga a ra lash o lm a y , b e d a la r ic h id a b ir b o g ‘ 
bedaday silkinib borar edi.