Muhabbat qissa yetim

IG‘VOGAR
Zahiraga chiqqan militsiya kapitani ikkovimiz samovarda bitta 
choyni erm ak qilib, chaqchaqlashib o ‘tirgan edik, kapitan b o ‘sh 
piyolani menga uzatar ekan, ko‘zi bilan im o qilib shivirladi:
— A na u to r k o ‘chaga qarab turing, b ir odam chiqadi, 
ko‘rib qo'ying, hikoyasini keyin aytam an.
Hayal o ‘tm ay to r k o ‘ch ad an b o ‘yi, b o ‘yni, b u rn i, yuzi 
uzun va qora plash, qora shlyapa kiygan, qora ko‘zoynak taqqan 
bir kishi chiqdi; kapitanning qarashini kutib turgan b o ‘lsa 
kerak, k o ‘chaning boshida turib qoldi. U ning h am m a narsasi 
qora bo ig an i uchun yuzi juda oq, oppoq yuzida qora ko‘zoynak 
yana ham qoraroq ko‘rinar, qisqasi, iyagining ostiga ikkita 
suyakni c h a lm ash tirib q o ‘yilsa, kallasi a ja ln in g ram ziga 
o ‘xshar edi.
Kishi ko‘chaning yuziga o ‘tdi, kapitan q aram ad i, kelib 
bizdan b ir so ‘ri nariga o ‘tirdi, kapitan boshini k o ‘tarm ad i, 
so‘rilam i oralab bizning oldim izdan o ‘tib ketdi. Shunda und an
sovuq, zax, eskirib qolgan g o ‘shtdan keladigan “ soya h id i” 
anqib ketdi. U orqasiga bir-ikki qarab, ko‘chaning u yuziga 
o ‘tdi, qoro n g ‘i b ir darvpzaxonaga kirib ketdi.
K apitan uning hikoyasini aytib berdi.
- M en bu m arazni t o ‘rt yildan beri bilam an. Bu m araz 
t o 'r t yildan beri m en i xilvatga to rta d i, t o ‘rt y ild an beri 
qulog'im ga shivirlaydi...
B u n d an to ‘rt yil m u q ad d am shaharning turli tu m a n la ri- 
dan m ilitsiyaga har xil im zo bilan, lekin adressiz xatlar yog‘ila 
boshladi. Bu xatlarning h a r biri ovchilar uyushm asining o ‘sha 
vaqtdagi kotibi ustidan yozilgan katta b ir aybnom a b o ‘lib,
147

---

bu aybnom ada ko'rsatilgan gunohlardan birontasi rost b o ‘lsa, 
kotib b eto 'x to v qam alishi kerak edi. Biroq, militsiya bu xat- 
larni yozgan odam lardan birontasini ham topolm adi, lekin, 
shundoq b o ‘lsa h am , kotibni ko'zning tagiga olib q o ‘ydi.
— M ana shu k u n la rd a ,- dedi kapitan,— kechasi m ening 
oldimga mana shu niaraz keldi, o‘zining halolligi to‘g‘risida qancha 
baytu g ‘azallar o'qiganidan keyin “ovchilar uyushm asining 
kotibi nom a’lum odam lardan to ‘pponcha sotib olayotibdi degan 
gap yuribdi, m ish-mishga o ‘zim ishonm asam ham sizga aytib 
q o ‘yishni vijdoniy vazifam hisoblaym an” , dedi. Tashakkur bil- 
dirdim.
Lekin bu gap kotib haqida m ilitsiya to ‘plagan m a ’lu m o t- 
larga butkul zid edi. M ulohaza va m uhokam adan keyin shunday 
xulosaga kelindi: o ‘sha adressiz xatlarga bu odam ning aloqasi 
b o r va m ilitsiya xat yozgan o d a m la rn i q id ira y o tg a n id a n
xavotirga tushib qolgan: to ‘p p o n ch a haqida y o ‘q m ish-m ishni 
ko‘tarib kelishdan m aqsadi, m ilitsiyani aldash — “ m ening 
gapim b o ls a o ‘zim kelib aytam an, xat yozib yu rm ay m an ” , 
dem oqchi.
X o ‘sh, bu tu h m a td a n iborat xatlardan, uydirm a m ish- 
m ishdan, bun aq a nayrangdan kuzatilgan m aqsad nim a?
- Biz m ana shunga qiziqdik,— dedi k a p ita n ,- tagiga yetdik 
ham. D unyoda yaratilganicha qolgan odam lar ham bo r ekanini 
bilásizmi? Bu xildagi odam lar vaqtida na o ‘qib bilim oigan 
b o ‘ladi, na uqib hunar; bir vaqt ko‘zini ochib qarasaki, ham m a 
nim adir qilayapti va hech narsa qilmaydigan odam ga tahqir 
nazari bilan qarayapti. Bular m ana shu nazardan qochib biron 
teshikka kirgani, u yerda odam larni sichqonday kem irgani, 
ulaming mehnati hisobiga mol-dunyo, sharaf va shuhrat orttiigani 
urinadi.
K apitan m ara z deb atagan boyagi ig'vogar m an a shu 
toifadan ekan.
M araz m an a shunaqa, qochib kirgani teshik izlab yurgan 
kunlarining birida, banogoh, buyuk “ta la n t” egasi ekanini 
bilib qoldi: tan d irn in g ustida qovun urug‘ini c h o ‘qiyotgan 
tovuqqa “kisht” deb q o ‘lidagi katta pichoqni otgan edi, pichoq 
borib tovuqning qoq kallasiga tegdi. T ovuq yiqildi, patillab 
jo n berdi. M araz shu kuniyoq qarz-havola qilib b o ‘lsa ham
m iltiq sotib oldi, ertasiga ovchilar uyushm asiga áriza berdi... 
0 ‘ng q o 'li y o ‘q kotib chap q o ‘li bilan a ’zolik bileti yozib
148

---

berayotganda m arazning niyati buzildi: “ M ening ikkala q o ‘lim
sog‘, vaqti kelib shuning o ‘rnini m enga berishm asm ikin?” 
M araz bir ovga chiqib, bitta c h u m ch u q ham otolm ay, 
oyog‘ini z o ‘rg‘a sudrab kelganidan keyin bu orzu talabga 
aylandi, shuning uch u n kotibga “siyosiy” nazar tashladi: “ Bu 
xoin em asm ikin, askarlikda jan g d a n q o ch ib , q o ‘liga o 'z i 
otm ad im ik in ?”
Boshlandi.
M araz shu lavozimni egallash uchun uch tom o n d an hujum
boshladi: shaharda m ashhur ovchi bo'lib tanilish va uyushm ada 
obro‘ orttirish uchun har yakshanba kuni kechki payt yelkasiga 
b ir em as, ikki ov m iltig'i, beliga b o z o rd a n sotib o lin g an
u c h -to ‘rtta qashqaldoq, u c h -to ‘rtta tustovuqni osib, oyog‘ida 
qo'nji uzun etik, qora yaltiroq tozini ergashtirib shaharning 
markaziy ko'chasidan tantanali yurish qilib o ‘tadigan b o ‘ldi; 
kotibni qoralash uchun miyasi nim alarni o ‘ylab chiqarishga 
qodir bo'lsa ham m asini h ar kimlarga yozdirib, shaharning turli 
tumanlaridan militsiya boshqarmasiga yubora boshladi; har sabab 
va har bahona bilan raisga xushomadgo'ylik qila berdi, uni “ustod” 
deb ataydigan b o ‘ldi, a ’zolardan binning to ‘yida, kelin bilan 
kuyov u yoqda qolib “ustod” ning salomatligiga qadah ko‘ta- 
rishni taklif qildi, uzun nutqini “ustod otgan tustovuq rohat 
qilib yiqiladi” , deb tugatdi.
Oradan o ‘n besh oy o'tdi. Kunlardan bir kuni kotib to ‘sat dan 
o ‘lib qoldi. Maraz bu xabarni eshitib yugurganicha idoraga keldi: 
o'zini urdi, sochini yuldi, “qanotim sindi” , deb dod soldi; 
m arhum ning ordeni qo'yilgan yostiqchani ko‘tarib m arosim niiig 
oldida bordi; uning qabri ustida ham m adan oldin nu tq so'zlab: 
“Aziz do'stim , tinch yot, boshlagan ishingni o ‘zim davom
ettiram an” , deb yig‘lab yubordi.
E rtasiga, d arhaqiqat, m araz to 'g 'ri kelib m a rh u m n in g
stoliga o ‘tirdi, kuni bo'yi kim bilan m uom ala qilm asin k o ‘ziga 
yosh olib, k o tibning ishini davom ettird i; ertasiga h a m , 
indiniga ham , rosa bir hafta b o ‘yi shunday qildi. O d am lar 
m arazning kotibligiga koiiikkan sayin uning ko‘z yoshi kam aya 
bordi-yu, nihoyat, rais uning kotiblikka tayinlaganligi haqidagi 
buyruqqa q o ‘l q o ‘ygan kuni taqqa to ‘xtadi.
M araz birovlar otgan b o ‘rilarning terisini o ‘z n o m id a n
topshirib, katta ovcliilami bir-biriga chaqib, urishtirib va har qaysisiga
149

---

o ‘zini jonkuyar ko‘rsatib, kotiblik stoliga durustroq o ‘mashganidan 
keyin raisning qabri ustida nutq so‘zlagisi, uning boshlagan ishini 
“davom” ettiigisi kelib qoldi. Biroq rais ellikka yaqinlashib qolgan 
b o ‘lsa ham, hali juda baquw at, urush yillari partizan b o ‘lib, 
Belorussiya o ‘rmonlarini boshdan-oyoq piyoda kezib chiqqan, 
aftidan, biron yuz yU um m i ko‘zlagan odam edi.
Rais hali-beri o ‘lmaydimi? 0 ‘ziga qiyin!.. Maraz shu o ‘ringa 
o'tirganida qilishi m um kin b o ‘lgan ham m a jinoyatlarni raisga 
to ‘nkab, m ilitsiyaga turli im zo bilan, lekin adressiz xatlar 
yog‘dira boshladi. Shu ch o q q ach a bir oilada inoq b o 'lgan 
ovchilar orasida nizo, xafagarchilik, asabiy kayfiyat alom atlari 
ko‘rinib qoldi.
K apitan noilojdan kir latta n i titkilayotganday jirkanib, 
dam -badam tupurib davom etdi:
— 
M ana shu kunlarda m ening uyimga kechasi yana m araz 
keldi, nevara k o ‘rganim ni eshitgan ekan, tabrikladi; keyin 
b ird a n e n g a sh ib , sh iv irlad i: “ X ab arin g iz b o r, k o tib im iz
to 'sa td a n o ‘lib qolgan edi, shuning o iim id a raisning q o ‘li 
bo r degan gap yuribdi. Bu gapga o ‘zim ishonm asam ham
sizga aytib q o ‘yishni vijdoniy vazifam deb hisoblaym an. Bir 
v a q tla r k o tib n o m a ’lu m k is h ila rd a n t o ‘p p o n c h a s o tib
olayotibdi degan m ish-m ish h am raisdan chiqqan b o ‘lsa ajab 
em as” , dedi. M en yana tash ak k u r bildirdim .
Oradan besh-olti oy o ‘tdi, bu vaqt ichida maraz ekkan nizo 
urug‘lari unib chiqdi - ovchilar juda notinch b o ‘lib qolishdi: 
bin binning g‘iybatini qilgan, b in b in bilan urishgan, b in binning 
ustidan ariza bergan... Serg‘alva, qiy-chuv majlislar...
Bu g ‘avg‘olarning sababini payqab qolgan ziyrak kishilar 
m arazni m aydonga tortishdi, uni qism an fosh ham qilishdi. 
K im dir uning y olg'on ovchi ekanini aytdi. Qisqasi, o ‘zaro 
xafalashgan odam larning diqqati m arazga jalb b o ‘ldi, kim
yo‘talsa tuflagani m arazni qidirib qoldi. M araz kim nim a desa 
o ‘shaning og‘ziga qarar, birovga d o ‘q qilib, birovga yolvorar, 
kim uni kotiblikdan b o ‘shatish haqida gapirsa, stolga kana- 
day yopishib olib dod solar, o ‘shanaqa odam larga siyosiy 
ayblar taq ar, o ti idoraiki b o r — ham m asiga yugurar, arz 
qilar, ariza b e ra r edi...
Bir kuni ovchilar ju d a h am uzo q majlis qilishdi. M ajlis 
oxiriga borib shu qad ar qizidi, shu qadar shovqin-suronga 
aylandiki, soat o ‘n birlarda k o ‘ch a aylanib yurgan uchast-
150

---

kovoyning diqqatini jalb qildi. U chastkovoy zalga kirganida 
b ir n e c h a kishi k im n id ir o y o q - q o ‘lid a n olib d e ra z a d a n
ko'chaga uloqtirib yuborganini k o ‘rib qolibdi. U chastkovoy 
yugurib chiqib qarasa, k o 'ch ad a h ech kim y o ‘q, surishtirsa, 
ovchilarning g‘azabiga uchragan kim sa — shu m araz ekan. 
Shu-shu b o ‘ldi-yu, m araz bir yildan ortiqroq ko'rinm ay qoldi.
— Bu orada m en zahiraga chiqib k e td im ,- dedi kapitan, 
bundan bir oy burun mening qaynonam qazo qildi. 0 ‘lik lahadga 
qo'yilayotgan paytda bilagimga birovning m »zday qo‘li tegdi. 
Qayrilib qarasam , yonim da m araz turibdi, k o ‘ngil so‘ragan 
b o ‘ldi. M araz anchadan beri shu g o ‘ristonda go'rkov ekan. 
M eni chetga tortib qulog‘imga shivirladi: “ M ahalla hay’atining 
raisi onasini Said Qosim eshonning yoniga q o ‘ydirdi” dedi; 
go'ristonda yana kim kim ning yoniga q o ‘yilgani haqida gapirib 
turib, birdan militsiya xizmatiga kirish orzusi borligini aytib 
m endan yordam so'radi. M en zahiradagi odam m an, so‘zim
ham o ‘tm aydi, iltim osim ham , deb vaj-taqal qildim. M araz 
hech unam adi, oxiri, yana xabar olam an, deb ketgan edi, 
m ana hozir, xabar olgani keldi.
M en b ir narsaga tushunolm ay kap itan d an so‘radim:
— M ilitsiya xizm atiga kirish, b u n in g u c h u n b irovdan 
yordam , tavsiya so ‘rash maxfiy narsa em as-ku, bu odam nim a 
uchun o ‘g ‘riday xilvatni poylaydi?
K apitan kuldi.
— Qora ko‘nglida odamlaiga yom onlikdan boshqa narsa yo‘q, 
odam lardan h am faqat shuni kutadi, shuning uchun ham isha 
xavotirda, ovqatni ham yashirincha og'ziga soladi, yashirincha 
chaynaydi, yashirincha yutadi!.. H ali siz diqqat qilm adingiz, 
k o ‘chaning boshida turishini ko'rsangiz: xuddi c h o ‘chigan 
tovuqday boshini silkib-silkib atrofga qaraydi, xavf yo‘qligidan 
tinchish o ‘rniga hayron b o ia d i, k o ‘p ro q xavotirga tushadi.
Shu payt qoro n g ‘i darvozaxonadan m araz m o ‘raladi.
— K o ‘rdingizm i,— dedi kapitan o ‘rnidan tu ra y o tib ,- m en 
boray, shu taxlitda kechgacha ham turaveradi.
M en ham turdim va kapitan bilan xayrlashayotib so‘radim:
— M odom iki shundoq ékan, n im a qilasiz shu m axluq 
bilan m uom ala qilib?
K apitan so ‘ridan tushar ekan, m enga ko‘z qisdi.
— B unaqa m axluqni ham isha k o ‘z o ‘ngida tutish, qilm ish- 
q id irm ish id a n , niy atlarid an x a b a rd o r b o ‘lib tu rish zarur:
151

---

b itta -y a rim ta n in g o y o g ‘id an o lad ig a n b o ‘lsa, j a g ‘ini ikki 
b o 'lib tashlash oson b o ‘ladi.
Kapitan ko‘chaning u betiga o ‘tganda maraz o ‘zini orqaga — 
qorong‘iga tortdi.