Muhabbat qissa yetim

DUMLI ODAMLAR
Jiyanim tu ristlar idorasida ishlaydi, o ‘tgan shanba kuni 
uyga kelib: “ B u yil tu rist k o ‘p , o d a m y e tish m a y o tib d i, 
shahrim izda ikki kun t o ‘xtaydigan b ir m ehm on b o r, qarashib 
yuboring” , deb qoldi.
138

---

P ensiyaga c h iq q a n im g a en d i sakkiz oy b o 'lg a n , h ali 
pensiyaxo‘rlikka o ‘rganganim yo‘q, zerikkanim dan kam pi- 
rim ning ishlariga aralashaverib uni h am , o ‘zim ni ham xunob 
qilib yurgan edim , jiyanim ning iltim osiga darrov ko‘ndim .
Men o ‘n bir yil shu idorada kichik bir lavozimda turib, pensiyaga 
shu yerdan chiqqanm an. Shu o ‘n bir yil davomida qulog‘imga 
kirgan kalim alar o ‘m ashib, undan bir so‘z, bundan bir so‘z 
cho‘qib, tilga havas paydo qilganimda esa idora xizmatchilarining 
yordami bilan kitob talab ingliz tilini uncha-m uncha bilib oldim.
Ingliz tiliga m oyil b o 'lg an im , a lb a tta , tasodifiy em as, 
bolaligim da A m erikaning ta ’rifm i k o ‘p eshitganm an: an a 
osm onteshar im oratlaru, ana osm a k o ‘chalaru...
D ushanba kuni yangi banoras av rato ‘n va yashil baxm al 
do'ppim ni kiyib idoraga bordim. Jiyanim ning kabinetida ozg‘in, 
tepakal, k o ‘zlari o c h odam ning ko‘ziday yaltirab turgan qirq 
besh yoshlardagi b ir kim sa o ‘tirgan ekan. M en taxm inan 
“ m ehm on shu b o ‘lsa kerak” , deb inglizcha salom berdim . 
M ehm on qayrilib qaradi, birdan, xuddi k o ‘z k o 'rm agan va 
quloq eshitm agan b ir jonivorni k o ‘rganday, hayron b o ‘lib, 
sekin o ‘m id a n tu rd i, salom im ga alik o lish n i h a m esdan 
ch iq arib , m en g a b o sh d a n -o y o q razm soldi; m e n o ‘zbek 
e k a n im n i, in g liz c h a n i q ay e rd a n o ‘rg a n g a n im n i s o ‘rad i; 
savollariga jav o b berganim dan keyin t o ‘n im ni, d o ‘pp im n i 
ushlab, soch-soqolim ni tortqilab ko‘rdi. Jiyanim m enga k o ‘z 
qisib “q o ‘yavering” degandek ishora qildi.
Jiyanim meni tanishtiigandan keyin mehm onni mehmonxonaga 
olib bordim. Unga ikki xonali juda yaxshi nom er olib qo‘yilgan 
ekan. M ehm on nom erni ko‘zdan kechirdi, yarqirab ko'zni 
qamashtirayotgan jihozlam i birma-bir ushlab, silkitib, timoqlab, 
hidlab ko‘rdi. M en bunga chandon e ’tibor qilmadim, chunki 
boya idorada inglizcha gapiigan o ‘zbekning o'zbekligjga ishonmay 
uning libosini ushlab, soch-soqolini tortqilab ko'rgan kimsa hozir 
o ‘zbek mehmonxonasidagi yaxshi jihozni qalbaki gumon qilsa ne 
ajab! C het elda hozir ham 0 ‘zbekistonni mutlaqo bilmaydigan, 
o'zbeklam i han u z ketiga p o ‘stak b o g ia b , im o-ishora bilan 
gaplashadigan qabila, deb o ‘ylaydigan odam lar bor-ku!
M eh m o n o ‘rnashdi. Tushlikdan keyin ko‘chaga chiqdik. 
Ingliz m ehm onxonaning peshtoqiga soya solib turgan qari 
c h in o m i k o ‘rsatib:
139

---

— Juda yaxshi daraxt ekan, inqilobdan keyin ekilgan b o ‘lsa 
kerak? — dedi.
C h in o rn in g biron yuz ellik yil um r ko'rganligi k o ‘rinib 
turgani holda m ehm onning bu gapi m enga malo! keldi. Bu 
odam idorada nim a uch u n soch-soqolim ni tortqilab ko‘rgan 
b o ‘lsa, h o z ir ayni shu m a q sa d d a , y a ’ni q a n c h a lik rost 
gapirishimni bilm ak uchun dilimni titkilab ko‘rm akda edi. Jinim 
q o ‘zg‘adi-yu, m en ham uni c h o ‘pga ilib o ‘ynagim keldi.
— H a, inqilobdan keyin e k ilg a n ,- dedim va biroz turib, 
m ehm on m en i “ aravacha” qilganiga o ‘zida y o ‘q xursand 
b o 'lib gerdayib turganida ilova q ild im .- B irinchi inqilobdan 
a ncha keyin ekilgan,— dedim .
M eh m o n tushunolm adi.
— Sizlarda ikki m arta inqilob b o ‘lganm i?— dedi shoshib.— 
B irinchisi q ach o n b o ‘lgan? Q anaqa inqilob?
— B undan yuz yilcha b u ru n ,— d ed im ,— m en m slarning 
kelishini birinchi inqilob deb bilam an.
M eh m o n boshqa gap so ‘ram adi, fotoapparatini g‘ilofl- 
dan olib, y o ‘l-y o ‘lakay unga-bunga to ‘g‘riladi, lekin bironta 
ham surat olm adi. Birdan k o 'ch an in g o ‘rtasida chim m atsiz 
paranji yopingan bukri kam pir paydo b o ‘lib qoldi. K am pir 
xuddi shaharning hokim iday, hech kim ni, hatto m ilitsiyaning 
hushtagini h am pisand qilm ay, hassasini k atta-k atta tashlab 
kelm oqda edi. M ehm on yugurib k o ‘chaning o ‘rtasiga chiqdi, 
kam pirni qarshilab c h o ‘kkaladi, u n i ro ‘paradan, yonboshdan, 
orqadan bir n e c h a m arta suratga oldi; suratkashlikda o ‘ta jo n
kuydirganidan o ‘pkasi og‘ziga tiqilib, o ‘tirgani joy izlab qoldi. 
Parkka boshladim . Q ahvaxonaga kirdik. Bir piyola qahvadan 
keyin m ehm on o ‘ziga kelib q o ‘yin daftarini oldi, undagi planga 
uzoq qaraganidan keyin:
— Shahringizning boshqa diqqatga sazovor joylarini ertaga 
k o ‘ram iz, bugun m enga Reksullohi A nsoriyning m aqbarasini 
ko‘rsatsangiz bas, m aqbara shu atrofda b o ‘lishi k e r a k ,- dedi.
R eksullohi A nsoriy... Bolaligim da Reksbuva degan nom
qulog‘im ga kirgan, o ‘sha vaqtda parkning m ana shu o ‘ng 
qanotidagi tepalik - hozirgi tea tr binosi tushgan joy g o ‘riston 
b o ‘lib, uning qo q o ‘rtasida Reksbuva degan m ozor — daxm a 
b o 'la r edi. B iroz tashvishga tushdim : bordi-yu, Reksullohi 
Ansoriy degani b iron m o ‘tab ar zot b o ‘lsa, bu n i uzo q yurtdan
140

---

kelgan bir sayyoh bilsa-yu, biz bilm asdan m aqbarani buzib 
tashlagan bo'lsak... Blindan xunugi bormi! Biron nayrang ish- 
latib bu noqulay ahvoldan chiqish y o 'lin i k o ‘zladim , lekin 
o ‘ylab-o‘ylab “ eng yaxshi nayrang — to ‘g ‘rilik” degan qarorga 
keldim -da, A nsoriy t o ‘g‘risida bilganim ni aytib:
- U kishi shahiimiz tarixida qanday o 'rin tutkan ekanlar? — 
dedim.
M ehm on savolim ga javob b e ro lm ad i. S h u n d a n keyin- 
0
‘lk a m iz d a ja h o n g a m a s h h u r b o 'lib o 'tg a n b ir q a n c h a
kishilarning nom ini aytib, m ehm onni “ch aqm oqlab” ko'rdim . 
Y o‘q, m ehm on bu odam lardan birontasini, hatto Ibn Sinoni 
ham eshitm agan ekan.
Reksullohi A nsoriy kim , uning n im a fazilati yo hasrati 
borligini bilm agani holda bu odam nega uning nom ini ko'tarib 
yuribdi, nega uning m aqbarasi z a m r b o ‘lib qolibdi - shunga 
qiziqdim . M ehm on bu h a q d a b erg an savollarim ga javob 
berm asdan iljayib, turib-turib to ‘satdan:
— Durnli odam larni ko'rganm isiz?— dedi.
M ehm on gapning sarxonasini yangilam oqchi degan o ‘yda 
kulib q o ‘ya qoldi.
B iroq q a h v a x o n ad a n chiqib te a tr b in o sin in g atro fm i 
aylanib yurganim izda m ehm on butkul jiddiy bir tarzda yana 
dum li o d am lar h aq id a s o ‘z ochdi; u z u n s o 'z id a n xulosa 
ch iqarib, yer yuzidagi x alqlar taraq q iy o t zin asin in g turli 
bosqichida, biron bosqichda turgan xalq orasida o'tgan bosqich 
kishilari ko‘rinib qolsa bunga tabiiy bir hol deb qarash kerak 
degan fikrni aytdi. M en bu gapning tub m a ’nosiga tushunib 
yetm adim .
K o ‘chaga chiqdik. M ehm on yana A nsoriydan gap ochdi. 
Shunda k o iig lim g a bir gap keldi: bu odam o 'sh a Ansoriyni 
dum li odam lar toifasidan deb o ‘ylam asm ikin?
X uddi aytganim chiqdi. M ehm onning otasi ilgari o ita c h a -
roq bir shirkatning boshlig‘i b o ‘lib, shirkat singandan keyin 
um rining oxirini antropologiyaga bag'ishlagan, undan k o ‘p 
qo'lyozm alar, ju m lad a n , m ana shu q o ‘yin daftari qolgan, 
shu daftar va boshqa hujjatlarda aytilishiga qaraganda Reksullohi 
Ansoriy dum li odam lar toifasidan ekan. Y ana b ir m o‘tabar 
kimsa Reksullohi Ansoriy m aqbarasi atrofida hozir ham dum li 
odam lar yasham og‘i ehtim oldan xoli em as degan ekan.
141

---

Jo n im h alqum im ga keldi, lekin o 'z im n i bosdim . Shu 
atrofdagi ham m a ko‘cha va to r ko‘chalam i kezib chiqdik. M en 
qayoqqa boshlasam m ehm on yurm aydi, teskari tom o n g a yo‘l 
oladi; tez -te z to ‘xtab ham m aga, xususan atlas k o ‘ylak kiygan 
xotinlarga orqadan zehn soladi, a ñ id an , dum li odam qidiradi.
M e h m o n bilan gaplashish em as, uning aftiga qaragim
kelm as edi. K ayfiyatim ni bilintirib q o ‘ym aslik u c h u n noiloj 
so ‘z qotdim :
— Jan oblari ota kasbini ushlabdilar-da?— dedim .
— Y o ‘q, m u tla q o ! - d e d i m e h m o n ,— m en ju rn a lis t-
man!
— U n d o q b o ‘lsa sizga dum li odam ning nim a keragi bor?
— M en in g g azetam ga kerak!— d edi m e h m o n ,— hech 
b o ‘lm asa bironta dumli odam ning suratini olib borsam deyman. 
Ju d a shov-shuv b o 'la r edi... Y ordam va’da qilolm aysizm i?
M en o'ylab k o 'rm o q c h i b o 'ld im . M ehm on ju d a quvonib 
ketdi.
O vqatdan keyin m ehm on dam olgani yotog‘iga kirdi. M en 
b u tu n zahrim ni jiyanim ga t o ‘kkani idoraga bordim . Jiyanim
voqeani eshitib kuldi, m eni jah ld a n tushirdi: “Yuragingizni 
keng qiling, to g La, yo'lovchi h ar bir hurgan itning ketidan 
quva bersa m anzilga qachon yetadi, degan gap bor, sizniqg 
vazifangiz m ehm onni istagan yeriga olib borish, istagan odam i 
bilan gaplashtirish. B undan tashqari, bu odam sizga o m onat, 
o m o n a tg a x iy o n a t q ilm a s d a n , q o ‘lim g a s o g ‘- s a lo m a t 
topshirishingiz kerak” , dedi. Jah lim d an tushdim .
Kechqurun m ehm onni konsertga olib bordim. M ehm on zalga 
kirishi bilan yana o ‘sha m uddaoda odam larga orqa tom o n d an
razm sola boshladi, beqasam to ‘n kiygan bir m o'ysafidning 
ketiga tushdi. Xayriyat, chirog‘ o ‘cha qoldi-yu, borib joyim izga 
o ‘tirdik.
M ehm on konsertga qiziqm adi, m udrab o ‘tird i, alom at 
b ir o £yin b o ‘layotganda h atto xurrak tortib yubordi. Shuning 
u c h u n k o n se rtn in g ik k in c h i b o 'lim ig a q o lm a d ik , ertag a 
uchrashadigan b o ‘lib, m ehm o n x o n a oldída xayrlashdik.
Ertasiga kélishim bilanoq m eh m o n “ Kechagi gapim iz nim a 
b o ‘ldi, yordam berasizm i?” deb so ‘radi. M en bu h aqda hech 
b ir qarorga kelm aganligim ni aytdim . S hundoq b o l s a ham
m ehm on yordam berishimga am in ekanligini bildirib, oldindan
142

---

tashakkur m a’nosida yelkam ga qoqib q o ‘ydi va teatr atrofidagi 
xonadonlardan birontasini ko‘rishga o rzu m an d ekanini bil- 
dirdi. M en uning m uddaosini fahm ladim u o ‘sha tom onlarga 
olib bordim va orqa ko'chadagi ro‘para kelgan hovliga boshladim. 
M e h m o n a p p a ra tin i b o ‘y n id a n o ldi va h a y a jo n ic h id a
o sto n a d a n hatladi. K irgan eshigim iz h o z ir u c h a stk a deb 
ataladigan oddiy, lekin m evazor, gulzor, nih o y atd a didli- 
havasli odam larning hovlisi ekan. 0 ‘rta yoshlardagi bir xotin 
sariq luchchak shaftoli terayotgan ekan, bizni k o 'rib shotidan 
tushdi, so ‘rashdi, yelib-yugurib supaga jo y qildi, dasturxon 
yozdi, bir necha xil shaftoli keltirib q o ‘ydi. M ehm on goh 
m enga, goh xotinga qarar, goh uning orqa etagiga razm solar 
edi. X otinning o ‘g ‘li shifokor, kelini o ‘qituvchi, h o z ir ikkovi 
ham ishda ekan. M ehm on hafsalasi sovub, fotoapparatini 
b o 'yniga osdi-yu, alam ini shaftolidan oldi — um rida bunaqa 
shaftolini ko'rm agan b o ‘lsa kerak, rosa yedi. Shu ch o q uning 
ko‘zi devorning tagida qunishib turgan kasal j o ‘ja x o ‘rozga 
tushdi. U ning oyoqlari uzun, b o ‘ynining p ati t o ‘kilib q ip - 
qizil g o ‘sht b o iib qolgan, o ‘zi nihoyatda oriq edi. M ehm on 
darrov q o ‘lini artdi, fo to ap p aratin i b o ‘y n id an oldi, jo 'ja -
xo'rozga yaqin borib c h o ‘kkaladi; j o ‘ja x o ‘roz boshini ko‘tarib 
hayron bo'lib turganida bir necha m arta suratga oldi. C hoy 
k o ‘tarib kelayotgan xotin “voy, suratga olam an desalar yaxshi 
to vuqlarim iz bor, bu kasal e d i-k u ” d e g a n ic h a qolaverdi. 
A chchig‘im keldi, lekin m um kin qadar m uloyim lik bilan:
— 
J o ‘jax o ‘rozning surati ham gazetaga k e ra k m i? - deb 
so ‘radim .
M ehm on javob berm adi, “ketdik” deb ishora qildi. Xotinga 
tashakkur izhor qildim . K o'chaga chiqdik.
M ehm on bu hovliga, xotinning m eh m o n d o ‘stligiga shubha 
bilan qaradi shekilli, b ir necha hovliga o ‘zi bosh tiqdi. M en 
ham qo'yib berdim, orqasidan kirmadim, chunki unga taijim on 
kerakm as, odam larning orqa etagiga qarashdan boshqa ishi 
y o ‘q edi...
Samovarda o ‘tirib birpas dam oldik. M ehm on ko‘zimga xunuk 
ko‘rina boshladi: kim aytadi buni osm onteshar im oratlam i 
ko'rgan, osma ko'chalarda yurgan odam deb! Diqqat bo‘ldim. 
Papirosni allaqachonlar tashlab yuborgan edim, shu topda bitta 
so‘igim keldi-yu, papiros olgani magazinga kirdim. Bilmadim,
143

---

magazinda qancha turib qoldim ekan, qaytib chiqsam m ehmon 
yo‘q. Birpas kutdim, keyin, yuragim hovliqib, u yoq-bu yoqni 
qaradim , qidirdim. Yigirma-yigirma besh m inutning har biri 
bittadan sog‘ tishimni sug‘urib olganday bo‘lib o'tdi. Bu kasofat 
biron hovli yoki biron ko‘chaga kirib, gumonsiragan odamiga 
“dum ingni ko‘rsat” desa, bunaqa hazilni birov ko‘taradi, birov 
ko‘tarmaydi... Bir soatdan ortiq qidirganimdan keyin avtomatdan 
jiyanimga telefon qildim, voqeani aytdim. Jiyanim, tovushidan 
tashvishga qolgani sezilib tursa ham. menga tasalli berdi va 
“yo‘qotgan joyingizdan uzoqqa ketmang” , dedi. Samovarda yana 
bir necha minut o ‘tirdim. Narigi ko‘chadagi machitning yarmi 
qulagan mezanasiga ko‘zim tushdi. Bu kasofat shuning suratini 
olgani bormadimikin? 0 ‘sha yoqqa bordim. M achitning ichini, 
atrofini qaradim, odam lardan so‘roqladim - yo‘q. Samovai^a 
qaytay deb turganimda yon ko‘chadan kamay-sumay, qiyqiriq 
bilan ikki mashina kuyovnavkar cliiqib qoldi. Oldindagi mashinada 
lunjini shishiiib sumay chalayotgan sumaychining yonida turib 
beo‘xshov o ‘yinga tushayotgan olabayroq to ‘n kiygan bir kishiga 
ko‘zim tushdi, sinchiklab qarasam — mehmon! Suyunib ketdim. 
Yugurib borib mashinaning oldini to'sdim. M ehm onga harchand 
“tush” deb ishora qilaman, qani ko‘nsa - menga qarab nuqul 
m uqom qiladi — kayfi baland! Mashinada tanish odamlar bor 
ekan, qo‘ymasdan m eni mashinaga tortib olishdi. M ehm onning 
mashinadan tushish niyati b o ‘lmagani uchun yo‘lda mashinani 
to'xtatib jiyanimga telefon qildim.
Tanish odam larning aytishiga qaraganda, m eh m o n nim a 
b o 'lib to ‘yxonaga kirib qolibdi. O dam lar uning chet eldan 
kelgan m e h m o n ek a n in i bilib t o ‘rga o ‘tq az ish ib d i, to 'n
kiygizishibdi, o ‘yinchilar uni o 'yinga tortishibdi.
K elinning uyiga keldik. Ziyofat zo ‘r b o ‘ldi, o ‘yin-kulgi 
ju d a qizidi. M ehm on b u yerda ham ancha ichib q o ‘ydi. Shu 
yerd ag i sh ifo k o r b o la la r m en in g tashvishga q o lg a n im n i 
payqab, m ehm onni hushiga keltirib berishdi. M ehm on hushiga 
k elganidan keyin yana aynidi: yana d um li od am qidirib 
ham m aga zehn sola boshladi. S h u n d a n keyin “ siz ovora 
b o i m a n g , j a n o b , d u m li o d a m n i e rta g a o ‘z im to p ib
b e ra m a n ” , deyishga m ajbur b o ‘ldim . M ehm on m eni o ‘pdi, 
salom atligim ga ustm a-ust ikki ryum ka otdi...
144

---

Ertalab m ehm onxonaga kelsam m ehm on o'Iav deb yotib- 
di — lanjki, hech aytgulik em as. S hundoq b o ‘lsa ham , la ’nati, 
ko‘zini ochishi bilan kechagi va’dam ni so‘radi. M en u n i pastga 
olib tushib quyuq choy ich ird im , nordon narsalar yegizdim , 
ichkilik zahri biroz sinîb t a ’bi ochilgandan keyin dum li odam
deb bekor ovora b o ‘lib yurganligini tushuntirishga harakat 
qildim. M ehm on x a fa b o ‘ldi.
— Sening hukum ating b u tu n m am lakat ustiga ternir p ard a 
to rtg an !— dedi.
Bunga gap uqtirish q o ro n g ‘i uyga kesak otganday gap 
edi, shuning uchun y o n bergan b o ‘lib yolg‘o n d a n o ‘ylab 
q o ld im -d a, ch u q u r x o ‘rsinib:
— S huni b ila r e k a n s iz , n im a qilasiz m en i q iy n a b ? — 
dedim .
• M ehm on chehrasi ochilib, yana yolvordi.
— M en sizga bitta d u m li odam ni qafasga solib ber, olib 
ketam an deyayotganim y o ‘q, uzoqdan qorasini k o ‘rsatsangiz 
bas, m ening apparatim ikki kilom etrdan oladi!
U desam u dedi, b u desam bu dedi — hech b o ‘lm adi, 
nihoyat “seni dum li od am larg a yoMatish qoMimdan kelm ay- 
di, x atarli, xohlasang a p p a ra tin g n i b e r, b ila d ig a n , u d d a
qiladigan ishonchli kishiga aytib, bironta dum li odam ning 
suratini oldirib b e ra m a n ” , deyishdan boshqa ch o ra qolm adi. 
M ehm on xursand b o ‘lib apparatini q o lim g a tutqizdi, o ‘zi 
lanj b o ig a n i uchun tu sh g a c h a yotib dam olm oqchi ekanini 
aytdi. M en tushdan keyin keladigan b o iib ketdim .
T ushdan keyin kelsam m ehm on hanuz lanj yotgan ekan, 
lekin apparatni tegishli odam ga topshirganim ni, u kishi b u tu n
lentani dum li odam ga t o ‘ldirib berishni v a’da qilganini eshitib 
o ‘rn id an turib ketdi.
— Lekin sharti bor,— dedim ,— omonatingizni faqat ketadigan 
vaqtingizda, samolyotga chiqayotganingizda beradi.
— Ertaga, ertagayoq jo ‘n a y m a n !- dedi m ehm on.
P ro g ra m m a g a m u v o fiq sh a h a rn in g d iq q a tg a sazo v o r
joylarini ko‘rgani chiqdik. K un chiqquncha yurib k o ‘p tarixiy 
yodgorliklarni ko‘rdik, t o ‘g‘o n -k o ig a bordik, shahrim izning 
k o ‘rki b o ‘lgan yangi k o ‘chalar, m aydonlar, x iy o b o n larn i 
k ezd ik , m uzeylarga k ird ik . M e h m o n n in g b iro n narsaga 
qiziqqanini, b iron jo y d a to 'x tab biron narsaga qaraganini