Muhabbat qissa yetim

122

---

befarosatligidan nolib: “ M en rais b o ‘lsam sig irb o q ib o 'tirm as 
edim , olim lar bilan birgalashib, y e m -x ash ak n in g o ‘z id a n
sut oladigan m ashina chiq arar edim ” , dedi. Sog‘uvchilar xo‘p 
kulishdi. Bu gap raisning h am qulog‘iga yetgan ekan, ferm aga 
kelganida Fotim aning yelkasiga qoqib: “ D urust, durust, kallada 
xom xayol b o ‘lsa ham b o ‘lgani, k a lla b o ‘sh turm agani yaxshi” , 
dedi va oradan ko‘p o ‘tm ay uni sog‘uvchilikka o ‘tkazdi. Bu 
kunlarda ferm a sigirlarni m ashinada sog‘ishga o ‘tgan b o ‘lib, 
sigirlar hali o ‘rganm agan, k o ‘pi m ashinaning ichagini k o ‘rsa 
yuragi yorilib boshini sarak-sarak qilar, pishqirar, sog‘uvchini 
suzish payidan b o ‘lar edi. Fotim a pastdan yuqori b o ‘lganiga 
suyunib, m ashinaga qiziqib, bu ishga shavq bilan kirishib 
ketdi.
K am pir o ‘sha yotganicha qovun pishig‘ida biroz o ‘ng‘arilib 
o ‘rn id an tu rd i, lekin k o ‘p o 'tm a y y ana yotib q o ld i, shu 
yotganicha b o la k turm adi — vafot qildi. Z u h ra to ‘qqiz kun 
deganda kirib keldi. C hoi uni ko‘rib qarg‘ishga og‘iz ochdi-yu, 
lekin qarg‘am adi, “bo'yning uzilmasin, b o la m ” , deb h o ‘ngrab 
yubordi. Z u hra k a tta k o n qizil r o ‘m ol o 'r a b olgan, katak 
ro'm olchasini lunjiga bosib soldatchasiga g ‘oz turar, aftidan, 
onasining xotirasini o ‘zicha hurm atlar edi. U ning kelganini 
eshitib q o ‘n i-qo‘shni ko'ngil so‘ragani chiqishdi. Z u hra xotin- 
laiga orqasini o ‘girib turaverdi. Fotim a bechoraning yuzi shuvut 
deb o ‘yladi-da, uni sekin turtib:
— B u n aq a v aq td a h e c h kim o ‘tg an gap n i eslam aydi. 
U yalm a, bularga b ir nim a degin...— dedi.
Z u h ra yuzi shuvut em as, xotinlam ing k o ‘ngil so'rashini 
h a m , bu n g a jav o b a n ” k o ‘nglim ni k o ‘ta rg a n la rin g u c h u n
ra h m a t” degan m a ’n odagi gapni ham eskilik deb bilgani 
u c h u n shunaqa qilib turgan ekan, F otim aga yalt etib qaradi.
— N im adan uyalam an, erkin m uhabbat masalasini Navoiy, 
Tolstoylar ko'targan!— dedi-yu, burilib uyga kirib ketdi. Fotim a 
odam lardan xijolat b o ‘lib, uni kasalga chiqardi.
F o tim a odam larni kutdi, kuzatdi, ayvonda allam ahalga- 
cha otasi bilan gaplashib o ‘tirdi, keyin unga joy solib berdi- 
d a, y o tg a n i uyga kirdi. Z u h ra h a n u z u x la m a g a n ek an , 
yigiayverib shishib ketibdi. Buni ko‘rib F o tim an in g gina- 
kudurati yozildi, uning qilm ishi, yozgan to ‘m toq xati, boyagi 
gapi xususida ko'ngliga tugib q o ‘ygan o ‘p k a -ta ’n a so‘zlarini
123

---

aytm adi, aksincha, uni yupatdi, turm ushini so'radi. Z uhra 
b u n d a n o ‘n b ir oy m uqaddam qornida besh oylik bolasi bilan 
eridan chiqqan ekan.
— Ota-onasi feodal, feodalizmning uyasi, m eni cho‘ri, uy 
ch o ‘risi qilm oqchi boiishdi! 0 ‘zing bilasan, u y -ro‘zg‘or ishiga 
uquvim yo‘q, qozon-tovoqni jinim dan b attaryom on ko‘raman. 
Shuning uchun ayam m eni faqat o ‘qitganlar, m en ham yaxshi 
o ‘qiganm an. Y o‘q, bularga m en oqsoch b o ‘lishim kerak ekan! 
X izm atchi olgani q o ‘yishm aydi, “ M oskvich”im izni sottirib 
yuborishdi. Bundan tashqari: “Yengsiz ko'ylak kiyma, birovning 
oldida kerishma! Qahvaxonaga buncha ko‘p borasizlar!..” Bezor 
b o ‘ldim! Chiqdim ketdim!.. Lekin erim m eni yaxshi ko‘rar edi: 
q o ‘lida ko‘tarib yurar edi, ko‘chaga chiqsa, albatta bir nima 
olib kelardi... Bechora u c h -to ‘rt oy xo'p qatnadi, yalindi. “0 ‘sha 
o ta-onang bo r ekan, uyingni yelkam ning chuquri ko‘rs:n” , 
dedim . U ch m arta onasi, bir m arta otasi keldi, ikkovini ham
qabul qilmadim!
“ Q abul q ilm ad im ” degan gapni F otim a hazm qilolm adi, 
k a tta b o s h in i k ich ik q ilib kelgan va e s h ik d a n q a y tg a n
m o ‘ysafidlarni ko‘z oldiga kel.tirib yig'laguday b o ‘ldi.
— Ering o ta-o n a sid a n kechsinm i?— dedi.
— K echm asa ham ... yoshlar yashashi kerak!
— B ulam i to 'rq o v o q q a solib shipgaosib qo'yish kerakm i? 
Shu talabni ering q o ‘ysa, sen nim a der eding?
Zuhra “bunaqa gaplam i sen tushunm aysan” degan m a’noda 
boshqa gapga b ‘tdi:
— M aktabni durustroq bitirdingm i? Sening toleingga ayam 
b u n aq a b o ‘lib qoldilar... Yanagi yil qaysi institutga kirasan?
F o tim a hayron b o ‘lib so ‘radi:
— D adam ni yolg‘iz tashlab qayoqqa boram an?
— T o ‘g ‘ri, lekin dadam dunyodan o ‘tib b o ray o tip ti, sen 
dunyoga endi qadam q o ‘yayotibsan!
Fotim a esnab:
— Ishgakirdim , ferm adasigir sog‘a y o tip m a n ...— dedi.
Z u h ra birdan boshini k o ‘tardi.
— N im a? 0 ‘n yil o ‘qib sigir bilan tappidan boshqa narsaga 
aqling yetm adim i?
Z u h ra arazlab orqasini o ‘girdi, lekin F o tim a bu ishga 
vaqtincha, noilojlikdan kirganini, o ‘qish to ‘g‘risidagi rejalarini
124

---

a y ta r d e b x o ‘p k u t d i , b ir o q F o tim a h a y a l o ‘t m a y
m ushukchaday mayin xurrak otdi.
F otim a tong yorishganda uyg‘ondi. Z u h ra u n d a n oldinroq 
turib ketib qolipti— kim biladi, ertalab y a n a o d a m yig‘iladi 
dedim i, yo “erim dan c h iq q a n im n i F o tim a aytib q o ‘y a d i” 
degan o ‘yda otasiga r o 'p a r a b o ‘lgani yuzi chidam adim i...
Z uh ran in g iziga tu sh ib b o im a d i. F o tim a uning erd an
chiqqanini dadasiga ay tm ay q o ‘ya qoldi, yarashib ketar, deb 
o ‘yladi. Oylar o ‘tdi.
Bu orada Fotim a ishga sh o ‘ng‘ib ketdi. M a ’lum b o iish ic h a
sigir degani yem -x ash ak , sutu tap p id a n , sog‘uvchilik ishi 
yelin tortishu sut ch iq arishdangina iborat em as, sigir degan 
m axluq shuncha befarosatligi bilan sog'uvchining m ehrini, 
m ehnatini, bilimini sezar, shunga qarab sut berar ekan. Fotim a 
shuni bilganidan keyin ish d a kun sayin ochila bordi, shundoq 
b o ‘ldiki, rais hisobot-saylov m ajlisida “kesakdan o ‘t chiq- 
q a n i”ga xursandligini iz h o r qilib, bir q a n c h a qiziq gaplar 
gapirganidan keyin uni ilg ‘or sog‘uvchilar qatoriga qo'shdi. 
Yaxshi sog‘uvchi b o ‘lg an i, rais q o ‘shig‘iga q o ‘shgani u ch u n
Fotim a xo‘jalikda otning qashqasi b o ‘ldi qoldi. Faqat sho‘xlik- 
shaddodlik emas, shuhrat ham husnning pardozi ekan shekilli, 
Fotim a birdan ochilib ketdi: a n a qora yolqin tashlaguvchi 
ko‘zlar-u, ana tutab tu rg a n payvasta q oshlar-u, yoshlarning 
ishtahasini ochadigan kuldirgichlaru... Z u hra xonadonga d e g ‘ 
solib ketganidan keyin k o ‘p odam “ endi F o tim a qari qiz 
b o ‘lib o ‘tirib qoladi” , d e b taxm in qilgan edi, y o ‘q, jazm an
ustiga jazm an chiqaverdi; raisning qaynag'asi, xo'jalikning 
m ontyori, hisobchining o ‘g‘li, xim izator, apteka m udiri... 
F otim a yaqinda o ‘qish in i bitirib ferm aga hayvonlar doktori 
b o ‘lib kelgan Sam ijon degan yigitga mayil berdi.
Sam ijon ko‘p m u lohazali yigit ekan, to ‘y cholga ham
tatisin degan m a q sa d d a Z u h ra n i x o ‘p q id ird i, olti h a fta
qidirib, oxiri daragini topdi. U n in g b ir o ‘rto g ‘i Z u h ra n i 
shahar kutubxonasining zalida k o ‘ribdi. Z u h ra zalda o ‘tirgan 
b o is a , dem ak, kutubxonaga a ’zo, a ’zo b o is a o ‘sha yerda 
adresi b o iis h i kerak.
Ikkovi shaharga borib, haqiqatan, kutubxonadan Zuhraning 
a d r e s in i to p d i. Z u h r a m a rk a z iy h a m m o m q o s h id a g i 
sartaroshxonada kassir b o ‘lib ishlar ekan. Samijon eshikda qolib,
125

---

sartaroshxonaga F otim a kirdi va ko‘k yog‘och panjara ichida 
o ‘tirgan Z uhrani ko‘rib yuragi shig‘ etib ketdi: ozib c h o ‘p 
b o ‘lib ketibdi, bukchayibdi, shunday sochdan chilvirdakkina 
ikkita kokil qolibdi.
Z u hra F otim aga k o ‘zi tushib, xuddi yalang‘och o ‘tirga- 
nida ustiga birov kirib qolganday shoshib, sariq ro'm olm i 
yelka aralash boshiga tashladi, beixtiyor panjaradan chiqib 
keldi.
— Nega, nega kelding?.. M en b u yerda vaqtincha ishlab 
tu ribm an...
— Yaxshim isan... Ering yaxshim i,— dedi F o tim a “yarash- 
din g m i” deyolm ay.
— K etib q o lg a n , a lla q a c h o n la r k e tib q o lg an . B osqa 
shaharda, o ‘qishda...
— Bolang katta b o ‘lib qoldim i?..
— Venera bo g ‘c h a d a ,- dedi Z u h ra va b u n d an ortiq gap 
s o ‘rashini istam adi shekilli, o ‘zi savol berdi:— Erga tegayotgan 
em ishsan deb eshitdim , kim o ‘zi?
F otim a to ‘y uning qishloqqa borishiga qarab qolganini 
aytishga shoshilib:
— 0 ‘zim izning qishloqdan, ferm ada hayvonlar d o kto- 
r i , - dedi.
Z uhra labini burdi.
— Sigir d o k to ri degin! T appi ta p p id a n yiroq tushm as 
ekan-da!
F otim aning dam i ichiga tushib ketdi. Shu asnoda Sam ijon 
kirib keldi. F otim a ikkovini tanishtirishini h a m bilm ay qoldi, 
tanishtirm asligini ham , lekin uning Z uhraga to m o n iljayib 
borayotganini k o ‘rib “ Samijon!” deyishga m ajbur bo'ldi. Z uhra 
kuyov shu ekanini bilib unga ko‘z qirini tashladi, hindchasi- 
ga kaftlarini juftlab t a ’zim qilib q o ‘ya qoldi. Sam ijon o ‘sal 
b o i i b to 'x ta d i, 
s o ‘ra sh m o q c h i b o i g a n q o i i n i k o ‘ksiga 
q o ‘yganicha orqaga tisarildi. Shu on b ir m ijoz kassaga pul 
t o i a g a n i k e ld i-d a , Z u h ra c h o p ib b o ra r e k a n , F o tim a g a
q a ra b :“ Bir aylanib kelinglar, keyin uyga b o ram iz ” , dedi. 
S am ijon ta ’zim qilib chiqib ketdi. F o tim a Sam ijonning oldida 
Z u h ra n in g qilm ishidan uyaldi, uni uzib-uzib olm oqchi b o ‘lib 
p a n ja r a n in g o ld ig a b o rd i, le k in u n in g m ijo zg a q ilg a n
m u om alasidan yuragi tor, jizzaki b o ‘lib qolganini fahm lab 
shash tid an qaytdi.
126

---

— Z uhra, jigarim ,— dedi hazil yo‘sinida,— onang hindi 
em as edi-ku, kuyov bilan o ‘zim izcha q o l berib s o ‘rashsang 
nim a qilar edi? “ Bir aylanib kelinglar” deganing nim asi, 
uyinga olib boradigan b o ‘lsang tu ra r joyingni ayt, kalitingni 
ber, biz borib turaylik!
Z u h ra q ip -q iz arib k etd i, c h o ‘n tag id an kalit olib ikki 
b arm o g ‘i bilan F otim aga uzatdi, tu ra r joyini aytdi.
F o tim a Z uhraning qilm ishi haqida uzr so‘rab, Sam ijonga 
uning hali odam ko 'rm ag an in i, odo b -ah lo q o 'rg an m ag an i- 
ni, shu tufayli b o ‘lsa kerak, uyi buzilganini aytib berdi.
Z u h ra parkdan nari t o ‘rt qavatli im oratning zinasi ostidagi 
uyda tu ra r ekan. F otim a sirtqi eshikni ochib y o ‘lakka kirdi, 
ikki tom o n d a ochiq turgan eshiklardan uy bilan oshxonaning 
ahvolini k o ‘rib S am ijondan nom uslarga o ‘ldi.
— Voy, kirn aytadi shu uyda xotin kishi, yoshgina juvon 
turadi deb!
Sam ijon uni xijolatdan chiqarishga shoshiJdi:
— Z iyoni yo‘q, ayni m uddao! Z uhraxon yosh, yolg‘iz, 
oyog‘i toyilm adim ikin deb q o ‘rqqan edim , y o ‘q, xayriyat... 
bu uyga erkak zoti em as, od am bolasi oyoq bosm aganga 
o'xshaydi. Bechoraning dugonasi ham b o ‘lmasa kerak.
Ikkovi uy bilan oshxonani yig‘ishtirdi, tozaladi.
Ishdan keyin Zuhra sariq qog‘oz xaltachada bir nim a ko‘tarib 
keldi, oshxonaga kirib ketdi-yu, k o ‘p o ‘tm ay uyga tovoqda 
ovqat ko‘tarib kirdi. Ovqat aslida chuchvara b o ‘lib, qaynatishda 
sovuq suvga solingan b o i s a kerak, xam iri b ila n qiym asi 
q o ris h ib y o ta r edi. Z u h r a m a g a z in d a n o lin g a n ta y y o r 
chuchvarani qaynatishni h a m bilm aganidan zarracha xijolat 
em as, aksincha, qozon-tovoqqa yo'qligini shu bilan yana bir 
m arta pisanda qilganidan m am n u n ko‘rinar edi.
F otim a tegishdi:
— Ilg a ri ay am g a m a la y , q a y n a n a n g g a c h o ‘ri b o i i b
q o lish d a n q o ‘rqib q o z o n -to v o q q a q o ‘1 u rm a g a n san , endi 
n im ad an qo'rqasan, hech b o im a s a o ‘zing uchun o ‘rgansang 
b o im a y d im i?
Z uhra kuldi.
— Shu bilganim o'zim ga yetadi, chuchvaradan maqsad, 
go‘sht bilan xamir eyish bo‘lsa ikkovi ham turibdi, qo‘shib yeyaver!
— Axir bir kuni ering kelar, yarasharsizlar...
Z u h ra yarashishdan um idi b o im a s a kerak:
127

---

— M en ozodligim ni hech qanaqa erga alishm aym an!— 
dedi.
— Y olg‘izlik n in g
o ‘zi b ir tu tq u n lik e m a s m i? - d e d i 
Sam ijon kulib.
Z u h ra eri t o ‘g ‘risida qizishib gapira ketdi, bu gaplarning 
tagida faqat “ M ening qadrim ga yetm adi, m enday xotinning 
qadriga y etm ad i” degan bir alam yotar edi. Bu alam , aftidan, 
uni kem irib, so ‘rib darm onini quritibdi va “dunyo shu o ‘zi, 
hayotda hech kim o ‘z qadrini topolm aydi” degan ko'yga solib 
q o ‘yibdi. Endi m a’lum b o ‘lishicha Zuhraning uy tutishi, kiyim- 
boshi, o ‘ziga qaram ay qo'yganligi shuning oqibati; hozirgi 
h a r b ir gapi, h arak ati shuni t a ’kidlar, h a tto d a stu rx o n n i 
yig‘ishtirganida, b o ‘sh tovoqni olib chiqib ketayotganidagi 
ra fto ri, a f t- a n g o r i, b u tu n v u ju d i: “ E o la m eli, m a n a , 
k o ‘rdingizm i, m en n e c h o g iik xorlik, zorlik tortayotibm an!” 
deb turganga o ‘xshar edi.
C hoy m ahalida hech kim dan sado chiqm adi. Sam ijon gap 
ochishning m avridi keldi degan m a ’noda F otim a bilan k o ‘z 
urishtirib olganidan keyin:
— K uyov b ila n bu n aq a arazlashib qolgan b o ‘lsalaring 
yakka o'zingiz shahri azim da nim a qilasiz, qishloqqa keta 
qo lay lik ,— dedi.
Z u hra anch ad an keyin javob berdi:
— S h a h a rd a n q ish lo q q a ... b ir q a d am o rq ag a q ay tish
b o ‘lm asm ikin?
F otim aning achchig‘i keldi.
— O rqaga qaytish b o ‘lsa nim a, nurli c h o ‘qqidan tushib 
qolasanm i?
Z uhra bir vaqtlar ota-onasiga yozgan xatida “ kelajakning 
n urli c h o ‘qqilari tom on b o rm o q d a m iz ” degani esida b o r 
ekan, rangi b o ‘zarib ketdi.
— T a ’na q ilm a !- dedi labi pirpirab.— M en nurli c h o ‘qqiga 
yetolm agan b o ‘lsam ... sigir m inib sen yetib borasan!..
Bu gap Sam ijonga ham tegib ketdi.
— O d a m in tila d ig a n c h o ‘q qi to g ‘ c h o ‘q q isi s in g a ri 
b u lu tlar orasida em as, yerda b o ‘lad i,— dedi Sam ijon.
Fotim a uning javobiga qanoat qilm adi.
— A yam m en d a n rozi b o ‘lib k o ‘z yum dilar, dadam m ing 
m arta rozilar; dugonalarim , qavm -qarindosh, b u tu n qishloq 
m e n d a n rozi, m en in g u c h u n b u n d a n b a la n d ro q c h o ‘qqi
128

---

bormi! Sendan kirn rozi? H atto suyub olgan erint/ ham rozi 
b o im a p ti-k u ! Sen qanaqa c h o ‘qqiga intilgan edirg?
Z u h ra pushti ro ‘m olchasini lunjiga bosganicha kursiga 
qapishib ketdi. U n in g ahvolini k o 'rib F o tim a shu gapni 
gapirganidan push ay m o n b o ‘ldi. Z u h ra tu rib -tu rib b ird an
Fotim aga o ‘zini otdi, uni qattiq quchoqladi, ichidan xuruj 
qilib kelayotgan faryodni yutish uchun yuzini uning qorniga 
ishqab t o i g ‘andi, ingradi, so ‘ng o ‘zini yerga o td i-yu, boshini 
karavotning poyasiga bir necha m arta urdi. Samijon uni ko‘tarib 
karavotga yotqizdi. Fotim a nim a qilishni bilmas, qo‘rqib “ m en- 
gina o ‘lay” der, uning boshini silar edi.
Bugun shanba kuni Z uhra qizini yaslidan olishi kerak ekan, 
vaqtida borm agani u ch u n qorong'i tushganda m urabbiyasi 
V enerani olib keldi. Z uhra bularning tovushini eshitib ko‘zini 
ochdi. M urabbiya Z u h ra n in g kasalligini k o i'ib h o l-ahvol 
so ‘radi, keyin V enerani unga tom on y o ila d i. V enera uning 
etagidan m ahkam ushlab turaverdi. Fotim a darrov sezdi: Zuhra 
yuragi torlik qilgan paytlarda qiz b e c h o ra n i ko‘p urishib, 
ehtim ol, urib o ‘zidan bezdirib q o ‘yibdi. B uni Sam ijon ham
payqadi. H aqiqatan, F otim a “ kel” deb q o ‘l c h o ‘zgan edi, 
qiz biroz begonasirasa ham yugurib bordi va uning q uchog‘iga 
o ‘rnashib, onasiga xo‘m rayib qaradi.
M ehm onlar t o i l kun turib qolishdi. F otim a Z u h ra bilan, 
S am ijo n m e h m o n x o n a d a y o tib y u rd i. V e n e ra n i yasliga 
eltishm adi, Sam ijon o ‘ynatib, javratib yurdi.
B eshinchi kuni Z u h ra butkul tuzalib ishga chiqadigan 
b o ig a n d a n keyin m eh m o n lar ketadigan b o iis h d i. Z uhrani 
qishloqqa, hatto 
t o ‘yga tak lif qilish h am noqulay b o iib
qoldi. Bular uch u n cholga “Z uhra e s o n -o m o n yuribdi, qizi 
k atta b o iib qolibdi” , degan xabarni eltish ham katta gap 
edi.
Z u h ra bularni avtobus bekatiga kuzatib chiqdi. Avtobus 
tayyor ekan. F o tim a V enerani k o ia r ib olgan, avtobusga 
chiqqani uni Z uhraga uzatgan edi, Venera dod deb Fotim aga 
chirm ashib oldi, unga ham ishonm ay Sam ijonga intildi. Z uhra 
xijolat b o id i. Shu choq avtobus y o io v ch ila rn i qistab ustm a- 
ust gudok berdi. F otim a yopilayotgan eshikdan avtobusga 
chiqib, bolani derazadan Z uhraga uzatm oqchi b o id i. V enera 
yana chirillab F otim aning sochini changallab oldi. Avtobus 
ketidan tu tu n chiqarib yurib ketdi.