Muayyan shevaning fonemalar tizimi (O‘zbek shevalarining fonetik xususiyatlari). Reja

H undoshi aksariyat shevalarda x undoshining fiziologik tabiatiga moslashadi, lekin shimoliy o‘zbek, qipchoq shevalarida bu undosh talaffuzda bor. Shuningdek, arabcha va forscha so‘zlardagi shu tillarga xos bo‘lgan ح (hoyi hutti), ﮪ (hoyi havvaz), ف (fe) harflarini ifodalaydigan undoshlar o‘zbek tili shevalarining artiku-latsion-akustik xususiyatlariga moslashgan.

• H undoshi aksariyat shevalarda x undoshining fiziologik tabiatiga moslashadi, lekin shimoliy o‘zbek, qipchoq shevalarida bu undosh talaffuzda bor. Shuningdek, arabcha va forscha so‘zlardagi shu tillarga xos bo‘lgan ح (hoyi hutti), ﮪ (hoyi havvaz), ف (fe) harflarini ifodalaydigan undoshlar o‘zbek tili shevalarining artiku-latsion-akustik xususiyatlariga moslashgan.
• O‘g‘uz, xususan, Xorazm shevalarida adabiy tildagi q undoshi o‘ziga xos artikulatsiyaga ega. Bu undosh mazkur shevalarda adabiy tildagi k va q undoshlari oralig‘ida talaffuz qilinadi, uni akut diakritik belgisi bilan ʹk kabi ifodalash mumkin:
• A:talїʹknїη ma:lїn baʹktїm bä:ärdä,
• O‘zi durmїjїn u:jatadї sä:ärdä.
• Biširän a:šlari gö:znüη ja:šїnnan,
• Čaʹkmaʹk ta:š na:nїn bärär nä:ärdä

Kontrast (juft) unlilar.

• Singarmonizmni saqlagan o‘zbek shevalarida unlilar old qator va orqa qator mavqelarga (pozitsiyalarga) ega bo‘ladi. Ular quyidagilar:
• i: ↔ ї:, i ↔ ї,
• ö ↔ o, ü ↔ u,
• a, ā ↔ ä

Bundan faqat e unlisigina mustasno, uning jufti yo‘q. Shevalarda kontrast unlilar ba’zan so‘z ma’nosining farqlanishiga ham xizmat qiladi: i:s hidni, їs qurumni (Qoraqalpog‘iston o‘zb. shev., shim. o‘zb. shev.), bilüvi “bilish”ni, bїluvї “fikr-o‘yi, xayoli”ni anglatadi (Turkiston).

Uyga vazifa

• Buxoro shevalari fonetikasi, M. Mirzayev
• Qashqadaryo shevalari fonetikasi, B. Joʻrayev
• Andijon shevalari fonetikasi, S. Ibrohimov
• Xorazm shevalari fonetikasi, F. Abdullayev
• Jizzax shevalari fonetikasi
• Surxondaryo shevalari fonetikasi S. Rahimov
• Namangan shevalari fonetika
• Ilmiy ishlaridan foydalanib hudud shevalarining fonetikasi haqida ma’lumot berish.