Muayyan shevaning fonemalar tizimi (O‘zbek shevalarining fonetik xususiyatlari). Reja

Undoshlar tizimi (konsonantizm).

• O‘zbek shevalaridagi sof turkiy so‘zlarda b, d, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z γ, š, č, ǯ, η undoshlari amalda bor. Ularning lingvistik tavsiflari adabiy til bilan aynidir. Shevalarimizda bu undosh fonemalar ikki pog‘onali qo‘llanadi, ya’ni palatal va vel(y)ar. Bunda old qator unlilar qurshovida undoshlar palatal (yumshoq), orqa qator unlilar qurshovida vel(y)ar Aslida bu qonuniyat adabiy tilga ham xos. Bu qoida k, g, q, γ, x undoshlariga tatbiq etilmaydi, chunki bu undoshlarda dominantlik kuchli bo‘ladi va k, g undoshlari old qator unlilarning, q, γ, x undoshlari orqa qator unlilarning so‘zda qatnashishini talab qiladi.

Misollar: kumush ~ gü:müš (Xorazm) so‘zida g undoshi qatnashgani uchun barcha unlilar old qator, qayrog‘och ~ qaraγaš (shim.o‘zb. shev.) so‘zida q, γ undoshlari qatnashganligi uchun orqa qator unli takroran kelgan. Boshqa undoshlar esa unlining xarakteriga moslashadi: beš so‘zidagi b, š undoshlari palatal, baš so‘zidagi shu undoshlar vel(y)ardir, chunki birinchisi old qator unli, ikkinchisi esa orqa qator unli atrofiga joylashgan (qattiq) tus oladi.

• Misollar: kumush ~ gü:müš (Xorazm) so‘zida g undoshi qatnashgani uchun barcha unlilar old qator, qayrog‘och ~ qaraγaš (shim.o‘zb. shev.) so‘zida q, γ undoshlari qatnashganligi uchun orqa qator unli takroran kelgan. Boshqa undoshlar esa unlining xarakteriga moslashadi: beš so‘zidagi b, š undoshlari palatal, baš so‘zidagi shu undoshlar vel(y)ardir, chunki birinchisi old qator unli, ikkinchisi esa orqa qator unli atrofiga joylashgan (qattiq) tus oladi.
• Lab-lab f undoshi undov va taqlidiy so‘zlarda iste’molda bor: uf, tuf , o‘zlashgan so‘zlarda esa bu undosh p, ba’zan b undoshiga moyil talaffuz qilinadi, biroq Forish shevasida f undoshi mustaqil so‘zlarda ham uchraydi: pichoq ~ fї:čaq, pul ~ ful, paxta ~ faxta, patir ~ fätir.