Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati 
1.Burakova, A.E. et al. Adsorption of heavy metals on conventional and nanostructured 
materialsfor wastewater treatment purposes // Ecotoxicology and Environmental Safety -2018. -Vol. 
148. - P. 702-712. 
2.Anthony, J.L., Davis, M.E. Assembly of Zeolites and Crystalline Molecular Sieves // In M 
Adachi and DJ Lockwood (Eds) Self-Organized Nanoscale Materials. - New York: Springer 
Science - 2006. - P. 159-185. 
3.Baerlocher, C.h. et al. Atlas of Zeolite Framezork types// 6th revised edition. Amsterdam: 
Elsevier: - URL: https://www.elsevier.com/books/atlas-of-zeolite-framework-types/baerlocher/ 978-
0-444-53064-6 (дата обращения: 3.09.2019). 
4.База цеолитных структур (Database of Zeolite Structures): [сайт]. - URL: http://www.iza-
structure.org/databases/ (дата обращения: 15.10.2019) 
5.Prokof’ev, V.Yu. Preparation of granulated LTA and SOD zeolites from mechani-cally 
activated mixtures of metakaolin and sodium hydroxide // Applied Clay Science. - 2014. - Vol. 101, 
November. - P. 44-51. 
MARKAZIY QIZILQUM FOSFORITLARIDAN TOZALANGAN NATRIY 
DIGIDROFOSFAT OLISH JARAYONIDA OLTINGUGRTSIZLANTIRISH. 
Tursunov B.Ch., Hamidov A.P.
Termiz davlat universiteti magistranti. 
Tel: [phone] 
 
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli 
“2017-yilda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi 
boʻyicha Harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida”gi qarorida belgilangan vazifalarni 
bajarishga ma’lum darajada xizmat qilmoqda. 2021-yil” va Oʻzbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2017-yil 23-avgustdagi PQ-3236-son “2017-2021-yillarda kimyo 
sanoatini rivojlantirish dasturi toʻgʻrisida”gi, 25-oktabrdagi PQ-3983-son 
Farmonlarida nazarda tutilgan., 2018-yil “Oʻzbekiston Respublikasida kimyo 
sanoatini rivojlantirishni kuchaytirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi, 2019-yil 3-
apreldagi PQ-4265-son “Kimyo sanoatini yanada isloh qilish va investitsion 

---

298 
jozibadorligini oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi, shuningdek, bu borada qabul 
qilingan boshqa huquqiy hujjatlar. 
Ilm-fanni talab qiladigan va nanotexnologiyalar rivojlanishi bilan ishlab 
chiqarish takomillashtirilib, qulay, arzon va kimyoviy jihatdan sof birikmalarga 
ehtiyoj ortib bormoqda. Shu munosabat bilan natriy fosfatlar alohida oʻrin tutadi. 
Ular koʻp miqdorda iste’mol qilinadi va Respublikamiz xalq xoʻjaligining koʻplab 
sohalarida qoʻllaniladi. 
Oʻzbekistonda Markaziy Qizilqum (MQ) fosforitlaridan ekstraktiv fosfor 
kislotasi (EFK) asosida natriy ortofosfatlar ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi. Biroq, 
aralashmalarning, ayniqsa ftorning tarkibiga koʻra, ular ozuqa uchun talablarga javob 
bermaydi va undan ham koʻproq oziq-ovqat, natriy fosfatlar. 
Markaziy Qizilqumning fosforitlaridan EFK fosfat xomashyosi bilan bogʻliq 
aralashmalar va sulfatlar bilan kuchli ifloslangan. Sulfat kislotaning tarkibi 2,5-4% ni 
tashkil qiladi, fosfor kislotasini qayta ishlash jarayonida eruvchan sulfat tuzlari 
shaklida saqlanadi. Respublikada termik va tozalangan fosfor kislotasi ishlab 
chiqarish korxonalari mavjud emas. Shu sababli, sof fosfor tuzlarini olish boʻyicha 
barcha tadqiqotlar EFKni choʻktirish usullari bilan tozalashga qaratilgan. 
Natriy karbonat bilan EFK ning ftorsizlanish darajasini 37-39% dan 81-84% 
gacha oshirish, kislotani kaltsiy Oʻz ichiga olgan reagentlar bilan oltingugurtdan 
tozalash, qisman diftorlangan EFK va natriy bilan neytrallash orqali natriy 
ortofosfatlarni ishlab chiqarish uchun texnik yechimlarni topish mumkin. 
Olingan eritmalardan ajratilgan natriy digidrofosfatlarning kristallari tuzning 
gidratlanishiga qarab 0,37-1,5% SO
3
, 0,024-0,050% MgO va 0,090-0,20% CaO ni 
oʻz ichiga oladi. Nam tozalangan va quritilgan tuzlar tarkibida 1,42% SO
3
, 1,93% 
MgO va 0,25% CaO mavjud. Shu bilan birga, natriy vodorod fosfatlarida 0,51-1,07% 
SO
3
, 1,60-2,88% MgO va 018-0,32% CaO mavjud. Natriy fosfatlarning yanada toza 
tuzlarini olish uchun dastlabki kislotani sulfatlardan bariy karbonat bilan kaltsiy, 
magniy va oksidlardan esa kislotani oldindan ammonizatsiyalash orqali tozalash 
imkoniyatlari oʻrganildi. Fosfor kislotasining sof tuzlarini olish uchun biz ilgari natriy 
karbonat va metasilikat bilan ftorsizlangan va kompozitsiyaning yuvilgan, 
kaltsiylangan fosfat kontsentrati (massa %) bilan disulfurizatsiya qilingan Markaziy 
Qizilqumning fosforitlaridan sanoat EFK dan foydalandik: P
2
O
5
- 15,98; CaO - 2,1; 
MgO - 0,62; Al
2
O
3
- 0,72; Fe
2
O
3
- 0,65; SO
3
- 0,0022; F - 0,35. 
Kislotalarni sulfatlardan tozalash va keyin gazsimon ammiak bilan pH 4,5-5,0 
gacha neytrallash shisha reaktor, mexanik aralashtirgichdan tashkil topgan 
laboratoriya blokida amalga oshirildi va termostatga joylashtirildi. 
Suyuq va qattiq fazalarni ajratish sentrifugalash orqali amalga oshirildi. 
Dastlabki, oraliq va yakuniy mahsulotlarni tahlil qilish kimyoviy va fizik-kimyoviy 
tahlilning ma’lum usullari bilan amalga oshirildi. 
Oldindan 
chuqur 
oltingugurtsizlantirishsiz 
qisman 
disulfatlangan 
va 
disulfatlangan EPK ni ammonizatsiyalash boʻyicha olingan natijalar pH ning 3,8 dan 
5,0 gacha oshishi bilan CaO ning miqdori 0,5% dan 0,18% gacha, MgO 0,5 dan 0,0 

---

299 
gacha pasayishini koʻrsatdi. 39%, Al
2
O
3
0,136% dan 0,019% gacha, Fe
2
O
3
0,096% 
dan 0,016% gacha (1-jadval).