Муаммо ва ечимлар республика илмий-амалий конференция материаллари инновационные подходы в повышении

 
ISAMOVA S.N., A senior teacher PDRRC Tashkent Region
As a skill reading is clearly one of the significant skills in learning foreign
languages, predominantly in cases where students have to read English material for their own 
specialist subject but may never actually have to speak the language.

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
104 
According to the purposes and reasons for reading we can classify it into the followings: 
a)
Getting general information from the text; 
b)
Getting specific information from the text; 
c)
For pleasure or for interest.
Let us now look at how the concept of reading as a skill has changed in recent years and 
reflected in the types of ELT materials available. The traditional way of organizing materials 
focuses on items of grammar and vocabulary which are then to be developed during the unit .This 
is clearly inadequate if we are attempting to teach reading skills because it seems artificial as the 
intention is to draw learners’ attention to items of structural usage rather than the authentic features
which are characteristic of ‘real‘ text. No real interaction takes place between writer and reader 
as the artificiality of the text means that no real message is being communicated. Traditionally, the 
reader was seen as the ‘reci pient’ of information or as an ‘empty’ vessel who brought nothing to 
the text. In recent years , however, an increasing number of ELT materials which caused to 
develop reading skills as process by encouraging close interaction between the reader and the text.
Types of reading skills
1)
Bottom­up and top­down processing 
2)
Schema theory and background knowledge 
3)
Skimming and scanning 
4)
Semantic mapping or clustering 
In bottom –upprocessing , readers must first recognize a multiplicity of linguistic signals ( 
letters , morphemes, syllables, words, phrases, grammatical cues, discourse markers ) The essential 
features of the bottom –up approach are that the readers tries to decode each individual letter 
encountered by matching it to the minimal units of meaning in the sound system (the phoneme) to 
arrive at a meaning of the text. 
In top-down approach, the inter action process between the reader and the text involves the 
reader in activating knowledge of the world, plus past experiences, expectations and intuitions, to 
arrive at a meaning of the text. In other words, the top­down process interacts with the bottom –up 
process in order to aid comprehension.
Another major contribution to our knowledge of reading with many implications for the
classroom, is provided by Schema theory. 
Schema theory is not a new construct, the hallmark of which is that a text does not by itself 
carry meaning. The reader brings information , knowledge, emotion, experience, and culture­ that 
is , schemata( plural) to the printed word. These “schemata” also allow us to predict what may 
happen in a future context. This theory takes our idea of the interactive reading process a stage 
further by proposing that efficient readers are able to relate “texts” to their background knowledge 
of the world. This background knowledge can guide and influence the comprehension process. 
Clearly it can sometimes be based on previous knowledge of similar texts. For example, if we are 
reading a newspaper, we know from previous experience about the typeface, the layout, the order in 
which the information is presented, and so on. We share cultural background material with others 
. The word ‘wedding‘ in a British context could engender a complete schematic framework to 
accompany it ; i.e., ’last Saturday’, ’Registry Office’, ‘Best Man’ and so on . This is why reading 
something written by someone in a language with different cultural assumptions can be difficult.
Teachers and students sometimes complain that reading literature in an L2 is problematic not just 
because of the language, but also because shared assumptions or different schemata do not always
match up. 
The most valuable reading strategies for learners (as well as native speakers) are skimming 
and scanning. Skimming consists of quickly running one’s eyes across a whole text ( such as an 
essay, article, or chapter ) for its gist. Skimming gives readers the advantage of being able to 
predict the purpose of the passage, the main topic, or message, and possibly some of the developing 
or supporting ideas. This gives them a head start as they embark on more focused reading. Teacher

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
105 
can train students to skim passages by giving them , say,30 seconds to look through a few pages of 
material, close their books, and then tell you what they learned. 
The second in the most valuable category is scanning, or quickly searching for some 
particular piece or pieces of information in a text. Scanning exercises may ask students to look for 
names of dates, to find a definition of a key concept, or to list a certain number of supporting 
details. The purpose of scanning is to extract specific information without reading through the 
whole text. For academic English, scanning is absolutely essential. In vocational or general 
English, scanning is important in dealing with genres like schedules, manuals , forms, etc. 
Sometimes readers can easily be overwhelmed by a long string of ideas or events. The 
strategy of semantic mapping, or grouping ideas into meaningful clusters, helps the readers to 
provide some order to the chaos. Making such semantic maps can be done individually, but they
make for a productive group work technique as students collectively induce order and hierarchy to 
a passage. Early drafts of these maps can be quite messy­ which is perfectly acceptable. 
Ways of developing reading skills. 
1.
Practicing specific strategies such as skimming/scanning with a particular text. The idea 
behind this is to enable the leaner to read and select specific information at the expense of other 
information. 
2.
One effective way of developing reading skills which gives learner a reason for reading is 
to use the information gap principle often associated with communicative language teaching. In 
these materials, the information required for the completion of a target task is distributed among
students Each sub­groups consequently have to exchange their information so that the information 
gap is filled and the target task completed. This activity clearly links reading with other forms 
communication , eg. speaking /discussion or listening/writing ,and can thus provide a reading –
driven integration of the language skills. 
3.
Several of more resent materials for reading contain what are sometimes referred to as ‘text 
scrambling ‘ activities. The principle behind this type of material is that students can be taught to 
have an awareness of the discourse or cohesive features of reading materials . If a passage is clearly 
written then it can be ’scrambled’ and reassembled in the correct order if the learner can recognize 
the patterns and markers in the text. 
4.
Some reading materials are constructed along the lines that the learners bring not only 
background knowledge to reading but also emotional responses as well, and will want to talk about 
their reactions to various texts. We should develop the notion of ‘expressivity’ with texts that are 
designed so as to tease out learner reactions to different passages( talking about themselves, past 
experiences, health, distant relatives and so on )
Procedure and some stages of reading lesson: 
Stage 1Pre­ reading Arouse the students’ interest and motivation by linking the topic of the 
text to their own experience or existing knowledge .Give some pre­reading /focusing questions to 
help them to do this. 
Stage 2 While­reading Give them points to search for in the reading text, or ask the students 
to suggest the points. 
Stage 3 Post ­reading After reading , encourage a discussion of answers anddevelop into
writing by using the information gained for another purpose. 
References:
1.”Materials and methods in ELT” A Teacher’s Guide by Jo McDonough and Christopher 
Shaw Blackwell publishing 1993 
2. Teaching by Principles An interactive approach to Language PedagogyH. Douglas Brown 
San Francisco State University Longman 2007. 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
106 
ИЛК ЎСПИРИНЛИК ДАВРИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ 
КАРИМОВ Р.Р., Бўстонлиқ тумани, 47-мактаб амалиётчи психологи
Ўзбекистон Республикасида мустақиллик йилларида узлуксиз таълим тизимини 
такомиллаштириш, жаҳон таълими стандартлари даражасида шахсга таълим бериш ва 
ижтимоий тарбия самарадорлигини ошириш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан 
бири сифатида белгиланди. Жамият маънавиятини юксалтиришга бўлган ижтимоий 
эҳтиёжни қондириш талаби таълим тизимини такомиллаштиришни тақозо этади. Ёш авлод 
ҳақида гапирганда, Абдурауф Фитратнинг: “Халқнинг аниқ мақсад сари ҳаракат қилиши, 
давлатманд бўлиши, бахтли бўлиб, иззат­ҳурмат топиши, жаҳонгир бўлиши ёки заиф бўлиб 
хорликка тушиши, бахтсизлик юкини тортиши, эътибордан қолиб ўзгаларга тобе ва қул, асир 
бўлиши уларнинг ўз ота­оналаридан болаликда олган тарбияларига боғлиқ”, деган фикрлари 
яққол далилдир. Илмий кузатиш ва тадқиқотларда инсон ўз ҳаёти давомида оладиган барча 
маълумотнинг етмиш фоизини ёшлигида олиб улгуриши келтирилган. Дарҳақиқат, бу даврда 
инсон боласи дунёни англайди, ўз она тилини ўзлаштиради, ота­она, оила, маҳалла, Ватанга 
меҳри уйғонади, умр давомида оладиган билимларга замин ҳозирлайди. Бунда, энг аввало, 
оила асосий роль ўйнаса, қолгани эса таълим муассасаларида, меҳнатда олади.
А.С.Выготский психологларнинг ёш даврларини табақалаш назарияларини 
танқидий 
таҳлил 
қилиб, 
муайян 
ривожланишни 
вужудга 
келтирувчи 
руҳий 
янгиланишларга таяниб, ёш даврларини қуйидаги босқичларга ажратади:
(0­1) ёш гўдаклик даври 
1.
(1­3) ёш илк болалик 
2.
(3­7) ёш мактабгача бўлган давр 
3.
(7­11)кичик мактаб ёши 
4.
(11­15) ўсмирлик 
5.
(15­17) илк ўспиринлик
6.
(18­23) ёшликка ўтиш 
Юқори синфга ўтган илк ўспирин психологиясининг ўзига хослиги шундаки, у ҳозирги 
пайтини, бугуни ва эртасини келажак нуқтаи назаридан, истиқболга назар билан қабул 
қилади. Айнан шу даврга келиб,илк ўспирин турли касбларга қизиқа бошлайди, ўзининг 
келажакда ким бўлишини тасаввур қила бошлайди. Демак, ўз­ўзини профессионал нуқтаи 
назардан ажратиш, тасаввур қилиш – ўспиринликнинг энг муҳим янгилигидир. 
Профессионал тараққиётнинг асосий босқичларини ажратар экан, Е.А. Климов (1996), 
алоҳида «оптация» (лотинча сўз: optatio – хоҳиш, танлов) босқичини ажратади ва унинг 
характерли томони – одам томонидан профессионал тараққиётнинг босқичи танланишидир, 
деб эътироф этади. Оптация босқичи 11­12 ёшдан 14­18 ёшгача бўлган тараққиёт даврини ўз 
ичига олади. Бирор аниқ касб­ҳунарни танлаш ва ўз фаолиятини шунга йўналтириш илк 
ўспирин шахси учун жуда катта аҳамиятга эга. Ана шундай танловнинг адекват ва тўғри 
бўлиши илк ўспириндаги билиш билан боғлиқ қизиқишлар ва профессионал йўналишнинг 
шаклланганлигига боғлиқ бўлади. Профессионал қизиқишларнинг шаклланишининг ўзи 
олимлар томонидан тўрт босқичли жараён сифатида қаралади. Унинг биринчи босқичи 12­
13 ёшларга тўғри келади ва ўта ўзгарувчанлиги, шахсдаги билиш жараёнлари ва асл иқтидор 
билан боғланмаганлиги билан характерланади. 14­15 ёшларга тўғри келадиган иккинчи 
босқичда қизиқишлар пайдо бўлади, улар кўп бўлиб, бевосита боланинг билиш 
имкониятлари ва шахсий хусусиятлари билан боғлиқ бўлади. Учинчи босқичда – 16­17 
ёшларда қизиқишларнинг шундай интеграцияси рўй берадики, улар аввало жинсий 
хусусиятлар ва шахсдаги индивидуал хусусиятлар билан боғлиқ холда ривожланади. 
Масалан, қизлар ва ўғил болалар ўзларига мос ва ярашадиган касб­ҳунарни танлай 
бошлайдилар. Л. Головей (1996) фикрича, тўртинчи боқичда – ҳал қилувчи босқичда 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
107 
қизиқишлар доираси сезиларли даражада торайиб, профессионал йўналиш шаклланиб 
бўлади ва у касб танлаш билан якунланади. 
Илк ўспиринлик даври ҳам бошқа ёш даврларига ўхшаб ўзининг физиологик 
хусусиятларига эга. Илк ўспиринлик даври – инсон жисмоний онтогенезининг тугалланиш 
давридир. Бу даврда тананинг бўйига ўсиши ўсмирлик даврига нисбатан секинлашади. 
Қизларнинг бўйи 16­17 ѐшда, ўғил болаларники 17­18 ѐш оралиғида ўсиб бўлади. Тана 
оғирлиги ортади, ўғил болалар бу жиҳатдан қизларга етиб оладилар. Мускул кучи тез 
ортади: 16 ѐшли боланинг мускул кучи 12 ёшли боланикидан деярли 2 баровар ортиқ бўлиб 
қолади. Инсоннинг бўйи ўсиб бўлганидан кейин тахминан 1 йил ўтгач, у нормал катта ёшли 
кишининг мускул кучига эга бўлади. Бунда овқатланиш режими ва жисмоний тарбия билан 
шуғулланиш катта аҳамиятга эга. Илк ўспиринлик даврида инсон тана тузилишининг 
шаклланиши тугайди. Бўй ва оғирликнинг ўзгариши организм ривожланишининг 
кўрсаткичлари бўлиб ҳисобланади. Бу даврда бўй ўсиш тезлигида ўзгаришлар содир бўлади. 
Бўйига ўсиш секинлашади, оғирликнинг ошиши кучаяди. Бироқ жисмоний етуклик социал 
балоғатга етганликни билдирмайди. Ўз моҳиятига кўра, ўспиринлик – соф жисмоний 
етукликдан социал (ижтимоий) етукликка ўтиш даври ҳисобланади. Унинг асосий 
мазмунини эса ­ катталар ҳаётига қўшилиш, жамиятда мавжуд бўлган норма ва қоидаларни 
ўзлаштириш ташкил этади. Катта мактаб боласи мустақил ҳаётга қадам қўйиш остонасида 
туради. Бу эса онтогенезнинг тамомила янги социал вазиятини вужудга келтиради. Ўспирин 
– бола билан катталар ўртасидаги оралиқ ҳолатни эгаллайди. Болалик ҳолати унинг 
катталарга қарамлиги билан характерланади. Бу эса унинг ҳаёт фаолиятининг бош мазмуни 
ва йўналишини белгилайди. Ҳаёт фаолиятининг мураккаблашуви билан ўспиринларда 
социал роллар диапазони фақат миқдор жиҳатдан кенгайиб қолмай, уларнинг сифат 
жиҳатдан ўзгариши ҳам рўй беради, анча мустақил ва маъсулиятга эга бўлган янги роллар 
пайдо бўла бошлайди. 16 ёшда паспорт олади, 18 ёшида депутатлар сайловларида иштирок 
этиш ва никоҳ қуриш ҳуқуқига эга бўлади. Ўспирин амалга оширилган жиноят учун 
жавобгар ҳисобланади. Буларнинг барчаси илк ўспириннинг фуқаролик етуклигининг 
кўрсаткичи ҳисобланади. Илк ўспиринлик даврида меҳнат ва ўқиш фаолияти баб­баробар 
асосий етакчи фаолият турлари бўлиб қолади. Аммо катталик статуси элементлари билан 
бир қаторда илк ўспирин ҳали уни болалик ҳолати билан боғлаб турувчи ­ қарамлик 
(боғлиқлик) ҳолатини сақлаб қолади. Моддий жиҳатдан юқори синф боласи ота­онасининг 
қарамоғида бўлади. Мактабда унга, бир томондан, катталигини таъкидлаб турсалар, иккинчи 
томондан, улардан катталарнинг гапларига қулоқ солишни талаб қиладилар. Бу фақат 
мактабда эмас, мактабдан ташқарида ҳам кузатилади. Илк ўспиринлар ҳолатининг 
ноаниқлиги, яъни баъзи ҳолларда катта деб ҳисоблаш, бошқа ҳолларда эса буни тан 
олмаслик ва уларга қўйиладиган талаблар илк ўспиринлар психологиясига ўзига хос таъсир 
кўрсатади. Юқори синф боласининг янги ижтимоий позицияси у учун ўқишнинг 
аҳамиятини, унинг мақсад, вазифа ва мазмунини ўзгартиради. Юқори синф болалари ўқув 
жараёнини келгусида у нима бериши нуқтаи­назаридан баҳолайдилар. Бу даврда 
профессионал ва ўқишга бўлган қизиқишлар ўртасида мустаҳкам алоқалар ўрнатилади. Агар 
ўсмирда ўқув қизиқишлари касб танлашни белгиласа, юқори синф болаларида бунинг акси­
касб танлаш ўқув қизиқишларининг шаклланишига ёрдам беришини кузатиш мумкин. Яъни 
бу даврда болалар танланган касб учун зарур бўлган предметлар билан қизиқа бошлайдилар. 
Илк 
ўспиринлик 
даврида 
шахснинг 
хусусиятлари 
аввало 
ўз­ўзини 
англашнинг 
ривожланишида намоён бўлади. Ўз­ўзини англаш оддийгина ўсишдан иборат бўлиб 
қолмасдан, сифат жиҳатдан ўзига хос характерга эга бўлади. Бу эса ўз шахсининг маънавий­
психологик хусусиятларини англаш ва уларга баҳо бериш эҳтиёжи билан боғланган. Катта 
мактаб ёшидаги боланинг ўз­ўзини англаши шу томондан ўсмирнинг ўз­ўзини англашидан 
фарқ қилади. Айнан шу нарса катта мактаб ёшидаги болада ўзининг психик ҳаётига, ўз 
шахсининг сифатларига, ўз қобилиятларига чуқур қизиқиш уйғотади, худди шунинг учун 
ҳам ўз ҳатти­ҳаракатларига назар ташлаш, ўз ҳис­туйғуларини ва кечинмаларини билиб 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
108 
олиш эҳтиёжи пайдо бўлади. Ўз­ўзини англаш ҳаёт ва фаолият талабларидан келиб чиқади. 
Жамоавийдаги янги вазият, теварак­атрофдагилар билан бўладиган янгича муносабатлар 
боланинг ўз имкониятларини баҳолашга, ўзининг шахсий хусусиятларини ўзига нисбатан 
қўйилаётган талабларга жавоб бера олиш ёки жавоб бера олмаслиги нуқтаи­назаридан 
англашга мажбур қилади. Демак, шундай хулоса чиқариш мумкинки, катта мактаб ёшидаги 
болага ўзи, ўз шахси тўғрисида тўғри, объектив тасаввур ҳосил бўлиши учун унга кўп ўйлаб, 
усталик билан ёрдам кўрсатиш керак. Катта мактаб ёшидаги болаларда ўзини англаш 
асосида ўз­ўзини тарбиялаш эҳтиёжи ўсади. Ўз­ўзини тарбиялаш одатда ҳатти­
ҳаракатлардаги айрим камчиликларга барҳам беришга ёки баъзи бир ижобий сифатларни 
ривожлантиришга қаратилибгина қолмасдан (ўсмирлар учун характерли бўлганидек), шу 
билан бирга шахсни умуман, йигит ва қизларда вужудга келадиган умумлаштирилган 
идеалларга мос равишда таркиб топтиришга ҳам қаратилган бўлади.
TA’LIM MUASSASALARI O‘QUV JARAYONIDA PEDAGOGIK VA 
INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AFZALLIKLARI