Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

2.2.2.Бошқариш ва бошқарув тизими
Бошқариш
– бу ўта муҳим функция, усиз ҳеч бир ташкилот мақсадга 
йўналтирилган фаолият юрита олмайди. Бошқаришнинг мақсади рақобат 
курашида омон қолиш, кўпроқ фойда олиш, муайян бозорларга чиқиш ва 
ҳоказолардир.
Бошқариш аниқ бир ташкилотларнинг ўзига хослиги ва бошқариш 
мақсадларига боғлиқ ҳолда уларни барқарорлаштириш, сифат белгиларини 
сақлаш, муҳит билан иқтисодий мувозанатни ушлаш, ташкилотни 
такомиллаштиришни ва у ёки бу фойдали самарага эришишни таъминлашга 
имкон беради.
Бошқаришни амалга ошириш алоҳида вазифа саналади. Уни бажариш 
учун ташкилотнинг айрим элементлари ихтисослашади. Шу боис ҳам 
ташкилот доирасида бошқариладиган жараён(бошқариш объекти) ва 
бошқарувчи қисм (бошқарув органи)ни ажратиб кўрсатиш мумкин. Уларнинг 
йиғиндиси 
бош-қарув тизими
сифатида белгиланади.
Бошқариладиган объект кириш оқимларини(масалан, хом-ашё, 
материаллар) чиқиш маҳсулотларига(тайёр маҳсулот) айлантириш бўйича 
операциялар йиғиндисини бажаради.
Бошқарувчи қисм олдига қўйилган мақсадга эришиш жараёнида 
бошқарилувчи объектни ташкил этиш учун зарур бўлган операциялар 
йиғиндисини бажаради.
Ахборот контури.
Бошқарувчи қисм бошқарилувчи жараёнга муайян 
таъсир кўрсатади. Бошқарувчи қисм бошқарувни амалга ошириши учун унга 
бошқариладиган жараённи бошқариш мақсадида аниқ ҳолатини қиёслаш 
талаб этилади, чунки шу боис бошқариладиган жараён бошқарувчи қисмга 
таъсир кўрсатади. Иккала қисмнинг бир-бирига ўзаро таъсири ахборотни 
узатиш шаклида амалга оширилади. Шу тариқа бошқарув тизимида доимо 
ёпиқ ахборот контури мавжуд бўлади(1.3-расм).
Бошқариш тизимининг ишлаши.
Бошқариш тизимининг ишлаши(1.4- 

---

32 
расм) ахборот базасида, олдига қўйилган мақсадга мувофиқ ҳолда бошқари-
ладиган объект, унинг кириш ва чиқишлари(1,2,4 алоқалари) ҳолати бўйича 
амалга оширилади(6). Объектни бошқариш бошқарувчи таъсирни узатиш 
йўли билан амалга оширилади (3). Ташқи муҳит билан алоқа тизими стрелка 
билан кўрсатилган(5). Бошқаришнинг асосий тамойили – тескари алоқа 
тамойилидир (ёпиқ цикл бўйича бошқариш). 
Бошқариш жараёни муайян мақсадга эришишга йўналтирилган. Шундан 
келиб чиқиб бошқариш жараёнини бошқариладиган объектдаги жараёнга 
мувофиқ келувчи мақсад ва ҳажм ўртасидаги фарқни камайтиришга интилиш 
сифатида кўриб чиқиш мумкин.
1.3 - расм. Корхона бошқарувидаги ахборотлар контури. 
 
Бошқариш тизимининг ишлаши тасодифий ёки муттасил таъсирлар 
манбаи бўлган ташқи муҳит билан ўзаро таъсир шароитларида рўй беради, 
улар бошқариш объекти чиқишида ҳам , бошқарув жараёни кечишида ҳам
камчилик чиқариши мумкин. Бошқариш жараёнида тўғри ва тескари алоқа 
каналлари бўйича тизимнинг бошқарувчи ва бошқарилувчи қисмлари 
ўртасида ахборот алмашинуви кечади. Олдига қўйилган мақсадларни 
бажариш учун тизимнинг бошқарувчи қисми бошқарилувчи объектга ахборот
5 6
Ташқи муҳит 
Бошšариш тизими 
Бошšарув таъсири
Бошšарув жараёни
ќаšидаги ахборотлар
Бошšарувчи 
šисм 
Бошšарилувчи 
жараён 
Бошқарув тизими 
7 
1 3 4 2 
Х
У 
Бошқарувчи
қисм 
Бошқарилувчи 
жараён 

---

33 
1.4 - расм. Бошқарув тизимининг ишлаши. 
узатишнинг тўғри канали бўйича бошқарувчи таъсирлар жўнатади. Тескари 
алоқа канали бўйича бошқарилувчи объектдан бошқариш жараёни ҳолати ва 
бошқарувчи таъсир бажарилиши натижалари ҳақида ахборот келиб тушади.
Тизимнинг бошқарувчи қисми киришида келадиган ахборот таъсир 
кўрса-тади. У бошқариш объектидан(масалан, хом-ашё, материаллар 
келтирилган-лиги 
хақидаги 
маълумотлар) 
ташқаридан(7) 
ҳамда 
ичкаридан(1,2,4) олинган маълумотларни ўз ичига олади.
Кўрилганлардан келиб чиқилса, бошқариш моҳиятини бошқарилувчи 
объектга бошқарувчи таъсир кўринишида етказилувчи қарорлар қабул қилиш 
учун барча келиб тушувчи ахборотни тизимнинг бошқарилувчи қисмида қайта 
ишлаш, деб изоҳлаш мумкин.