Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

ғ
иш, са
қ
лаш, узатиш, 
қ
айта ишлаш 
Ахборотларни йиғиш ва рўйхатга олиш турли хилдаги иқтисодий 
ахборотларда турлича кечади. Бу тадбир саноат корхоналари, фирмаларнинг 
автоматлаштирилган бошқарув жараёнларида энг мураккаб кечади, бу 
ўринда объектнинг ишлаб чиқариш, хўжалик фаолиятини акс этгарувчи 
бирламчи ҳисоб ахборотларини йиғиш ва рўйхатга олиниши бажарилади. 
Молия идораларида ҳам бу тадбирлар анчагана мураккабдир, бунда пул 
ресурслари ҳаракатини расмийлаштириш амалга оширилади.
Бунда бирламчи ахборотларнинг ишончлилиги, тўликлиги ва ўз 
вақтидалигига асосий аҳамият берилади. Корхоналарда ахборотларни йиғиш ва 
рўйхатга олиш турли хилдаги хўжалик операциялари (тайёр маҳсулотларни 
қабул қилиш, материалларни олиш ва чиқариш)ни бажаришда, банкларда 
юридик ва жисмоний шахслар билан молия-кредит операцияларини бажа-
ришда амалга оширилади. Ҳисоб маълумотлари ишлаб чиқилган детаялар, 
йиғилган қисмлар, буюмларнинг нуқсони сонини ҳисоблаш натижасида 
белгиланади. Далилий материалларни йиғиш жараёнида моддий объектларни 
ўлчаш, ҳисоблаш, ўлчаш, пул "купюраларини ҳисоблаш, айрим бажарувчйлар 
ишининг вақгли ва миқцорий тарифларини олиш бажарилади. Ахборотларни 
йиғиш, қоидага кўра, уни рўйхатга олиб, яъни ахборотларни моддий 
манбаалар (ҳужжатда, машина манбаасида) қайд этилиши билан бирга олиб 
борилади. Бирламчи ҳужжатларга ёзиш асосан қўлда амалга оширилади, шу 
боис йиғиш ёки рўйхатга олиш тадбири ҳозирча энг кўп меҳнатни талаб 
қилади, ҳужжатлар айламасининг автоматлаштирилган жараёни ҳали хам 
фаол бўлиб қолмоқца. Корхона бошкарувини автоматлаштириш шароитларида 
асо-сий эътибор ахборотларни миқцорий ўлчаш, рўйхатга олиш, жамлаш ва 
алоқа каналларй бўйича узатиш, керакли ҳужжатларни шакллантириш ёки 
тазимда олин-ган маълумотларни жамлаш учун бевосита ЭҲМга киритиш 
операциялари билан бирга олиб бориладиган ахборотларни йиғиш ва рўйхатга 
олишда техник воситалардан фойдаланишга берилади. 
Ахборотларни узатиш турли хил усуллар: чопар (курьер)лар ёрдамида, 
почта бўйргаа жўнатиш, транспорт воситалари билан етказиб бериш, 
коммуникацияларнинг бошқа воситалари ёрдамида алоқа канали бўйи-ча 
масофадан узатиш орқали амалга оширилади. Алоқа каналлари бўйича 
масофадан узатиш маълумотларни узатиш вақгини қисқартиради, аммо уни 
амалга ошириш учун махсус техник воситалар зарур, бу узатиш жараёнини 
қимматлаштиради. Йиғиш ва рўйхатта олишнинг техник воситаларидан 
фойдаланиш афзалроқ, у иш жойларида ўрнатилган датчиклар ёрдамида 
ахборотларни автоматик равишда йиғиб, уларни бундан кейинги ишлаб чиқиш

---

178 
учун ЭҲМга узатади, бу унинг ишончлилигини оширади, меҳнат 
сарфини
пасайтиради. Бирламчи ахборотлар масофадан ҳам, улар вужудга 
келадиган жой ва натижавий тескари йўналишда ҳам узатилади. Бу ҳолда 
натижали ахборот турли хилдаги қурилмалар: дисплей, табло, босиб 
чиқарувчи қурил-малар билан қайд қилинади. Ахборотларнинг алоқа 
каналлари бўйича ишлаб чиқиш марказига келиб тушиши асосан икки усулда 
амалга оширилади: машина манбаси ёки бевосита ЭҲМ махсус дастурли ва 
аппаратли воситалари ёрдамида киритилади. 
Замонавий телекоммуникацион воситалар ёрдамида ахборотларни 
масофадан 
узатиш 
доимо 
ривожланиб, 
такомиллашиб 
бормоқда. 
Ахборотларни узатишнинг бу усули кўп босқичли соҳалараро тизимларда 
алоҳида аҳамиятга эга, бунда масофадан узатиш ахборотларни бошқаришнинг 
бир босқичдан бошқасига ўтишини тезлаштиради ва маълумотларни ишлаб 
чиқишнинг умумий вақгини қисқартиради. 
Машинада кодлаш — ахборотларни машина манба-ларидаги ШКда 
қабул қилинган кодларда машинавий тақдим этиш (ёзиш) тадбиридир. 
Ахборотларни бундай кодлаш бирламчи ҳужжатлар маълумотларини магнитли 
дискларга кўчириш йўли билан амалга оширилади, сўнгра ахборотлар ШКга 
ишлаб чиқиш учун киритилади. 
Ахборотларни машина манбаларига ёзиш ШКда мустақил тадбир 
сифатида ҳам, ишлаб чиқиш натижаси сифатида ҳам амалга оширилади. 
Иқгисодий ахборотларни сақлаш ва жамлаш улардан кам марта 
фойдаланиш, ахборотларнинг шартли-доимий, маълумотномавий ва бошқа 
турларини қўллаш бирламчи маълумотлари уларни ишлаб чиқишга қадар 
бутлаш заруриятидан келиб чикқан. Ахборотларни сақлаш ва жамлаш ахборот 
массивлари кўринишида ахборот базаларида, машина манбаларида амалга 
ошири-лади, бунда маълумотлар лойиҳалаштириш жараёнида белгиланган 
тартиб бўйича жойлаштирилади. 
Сақлаш ва жамлаш билан бевосита маълумотларни қидириш, яъни 
керакли маълумотларни сақланаётган ахборотлардан танлаб олиш, шу 
жумладан тузатиш ёки алмаштириш, керак бўлган ахборотларни қидириш ҳам 
боғланган. Ахборотларни қидириш тадбири автоматик равишда фойдаланувчи 
ёки ШК томонидан тузилган керакли ахборотларга сўров асосида бажарилади. 
Иқтисодий ахборотларни ишлаб чиқиш ШКда, қоидага кўра, 
марказлаштирилган ҳолда, бирламчи ахборотлар вужудга келган жойларда 
амалга оширилади, бунда у ёки бу бошқарув хизмати (моддий-техник таъ-
минот ва сотиш бўлими, бош технолог бўлими, конструкторлик бўлими, 
ҳисобхона, режа бўлими ва ҳ. к.)нинг мутахассислар иш жойлари ташкил 
қилинади. Аммо ишлаб чиқиш нафақат автоном ҳолда, балш ҳисоблаш 
тармоқларида хизмат вазифаларини ҳал қилиш учун дастурий, ШК, 
дастурий воситалар ва ахборот массивлари мажмуасидан фойдаланиш орқали 
ҳам бажарилиши мумкин. 

---

179