Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

5.2.4. ИТАТда моделлаштириш ва компьютер техникасидан 
фойдаланиш 
Шахсий компьютерлардан фойдаланишнинг яна бир йўналиши 
тадқиқотчиларнинг амалий фаолиятида учровчи моделлаш вазифаларни ҳал 
этиш. Бу ўринда тадқиқот фаолиятида анъанвий равишда фойдаланувчи бирор 
бир жараён ёки ходисани нафақат моделлаш, балки визуал - табиий 
моделлашга ҳам йўл қўйилади, у мазкур жараёнлар ва ҳодисаларни машина 
графикаси воситада(одатдаги жадвал маълумот ва графиклар эмас) вертуал 
тасвирлаш ҳисобига таъминланади, яъни тадқиқотчига реал вақт миқёсида 
олинган ўзига хос «компьютер мультфильми» намойиш этилади. 
Моделлашнинг кўргаз-малилиги бу ҳолатда анча юқори бўлади. 
Шахсий компьютердан ахборотни қайта ишлашнинг универсал воситаси 
сифатида фойдаланувчи экспериментатор реал ўрганилувчи объект ёки 
тизимнинг вертуал компонентларини барпо этиш учун мантиқий «тиқин» 
яратиш мумкин. Масалан, дастурий равишда қимматбаҳо ва улкан 
қурилмаларни иммитация қилиш мумкин. Бундан ташқари иммитациявий 
моделлашни бутун ўрганиладиган объектга тарқатиш мумкин. Турли 
иммитациявий вариантларни кўриб чиқиш тадқиқотчига энг мос, ишончли 
методни танлаш имконини беради.
Ахборот - изланиш ва эксперт тизимлари ИТАТ пиллапоясининг юқори 
даражасида жойлашган. Кўрсатилган тизимлардан биринчиси экспериментал 
ва бошқа маълумотлар базасини кўриш учун мўлжалланган. Эксперт 
тизимини эса, назария ва амалиёт ўртасидаги кўприк дейиш мумкин. Бу 
ўринда қизиқ бир боғлиқ мавжуд. Жумладан, математик статистикада ўз 
ибтидосини олган маълумотлар таҳлилий методлари борган сари 
мураккаблашмоқда ва ахборотни умумлаштиришни анча юқори даражасини 
таъминловчи мантиқий тузилмаларни ўз ичига олади. Бу ҳол эксперт 
тизимларига юкланадиган функцияларга яқинлашиш имконини беради. 
Тадқиқотлар амалиётида эксперт тизимларидан фойдаланиш бир қатор 
афзалликларга эга. Биринчидан, вазифаларни ҳал этиш ва мураккаб саволарга 
жавоб олиш учун кўп меҳнат талаб қиладиган дастурлашга ҳожат йўқ. Агар 
эксперт тизими жавобларни синтез қилиш учун етарли билимларга эга бўлса, 
унда жавоб берилади. Бу ҳолат эксперт тизимларини тайёргарлиги бўлмаган, 
дастурлаш соҳасидаги нопрофессионалларга мос ҳолга келтиради. Бундан 
ташқари, эксперт тизимларининг «интеллектуаллиги» улар билан ишлаш 
кўникмаларини ўзлаштиришни енгиллаштиради. Иккинчидан, эксперт тизими 
одатда ҳар бир одамга у ёки бу натижага қандай етиб келганлигини 
тушинтириб беришга қобил. Учиндан, билимлар базаси бир гуруҳ 
мутахассислар билимлари йиғиндиси асосига қурилган эксперт тизими ҳар 

---

149 
бир алоҳида мутахассисдан кўра, катта интеллуктуал қобилиятларни ўзига жо 
қилади. Тўртинчидан, эксперт тизими ўтишга – билимлар базасини янги 
билимлар билан тўлдиришга қобил. Келажакда эксперт тизимлари ўз-ўзини 
ўқитишга қобил бўлади ва бу ҳол уларнинг имкониятларини янада оширади.
ИТАТ ҳозирги пайтда ҳам ихтисослашган микрокомпьютер тизимлари, 
ҳам кенг мақсадларга мўлжалланган амалий пакетлар шаклида чиқарилмоқда. 
Бу олдинда турган мақсадлар, шунингдек, иқтисодий тасаввурлар билан 
белгиланмоқда. 
ИТАТни яратишда икки йўналиш кузатилади. Улардан бири тор 
доирадаги вазифаларни ҳал этиш учун мўлжалланган ихтисослашган 
тизимларни (ишчи станцияларни) ишлаб чиқиш билан боғлиқ. Жуда 
оммавийлиги билан фарқланувчи иккинчи йўналиш кенг вазифали универсал 
пакетларни ишлаб чиқишга алоқадо. Бунда икки йўналиш оралиғида муайян 
қонуният мавжуд. Шахсий компьютер такомиллаша боргани сари кўпгина 
ихтисослашган функциялар оммавий хусусият касб этади.