Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

Таянч сўз ва иборалар: 
Тадқиқот ва лойиҳалаштириш; ахборот технологиялари; автоматлашти-
рилган илмий тадқиқотлар тизимлари; эксперт тизимлари; автоматлашган 
лойиҳалаш тизимлари; ААТ қўлланилиш соҳалари. 
 
Такрорлаш учун саволлар. 
1. Тадқиқот ва лойиҳалашда ахборот технологияларини қўллаш йўлларини 
айтиб беринг. 
2. Автоматлаштирилган илмий тадқиқотлар тизими қандай вазифаларни 
бажаради? 
3. Автоматлашган лойиҳалаш тизимининг ривожланиб бориш тенденция-
ларини келтиринг. 
4. Тадқиқотчилар учун шахсий компьютернинг роли нимада? 
5. Тадқиқотлар амалиётида эксперт тизимлари қандай ишлатилади? 
6. АЛТининг энг кўп ишлатиладиган соҳалари қайсилар? 
5
5
.
.
3
3
.
.
 
 
Т
Т
Е
Е
Х
Х
Н
Н
О
О
Л
Л
О
О
Г
Г
И
И
К
К
 
 
Ж
Ж
А
А
Р
Р
А
А
Ё
Ё
Н
Н
Л
Л
А
А
Р
Р
Н
Н
И
И
 
 
А
А
В
В
Т
Т
О
О
М
М
А
А
Т
Т
Л
Л
А
А
Ш
Ш
Т
Т
И
И
Р
Р
И
И
Л
Л
Г
Г
А
А
Н
Н
 
 
Б
Б
О
О
Ш
Ш
Қ
Қ
А
А
Р
Р
И
И
Ш
Ш
 
 
Т
Т
И
И
З
З
И
И
М
М
Л
Л
А
А
Р
Р
И
И
(
(
Т
Т
Ж
Ж
А
А
Б
Б
Т
Т
)
)
 
 
5.3.1. ТЖАБТ узлуксиз характерли ишлаб 
чиқариш корхоналарида
Технологик жараёнларни автоматлашган бошқариш тизимлари 
(ТЖАБТ) характери ишлаб чиқариш жараёнларнинг(узлуксиз ёки дискрет) 
характерига боғлиқ.
 
Узлуксиз ишлаб чиқаришнинг ўзи (кимё, нефтни қайта ишлаш, 
энергетика) 
ишлаб 
чиқарилаётган 
маҳсулотларнинг 
чекланган 

---

150 
номенклатураси, хом ашёнинг муайян турлари, юқори ихтисослашган 
қурилмалар ўртасида моддий оқимлар бўйича кескин алоқалар билан 
изоҳланади. Бунда технологик жараён юзлаб ва минглаб назорат қилувчи 
параметрлар билан характерланади. Жараённинг ҳолати хақидаги ахборот 
жисмоний(электрик, оптик, механик ва бошқа сигналлар) характер касб этади. 
Сигналлар технологик жараёнга киритилган махсус датчикларда қайд этилади. 
ЭҲМ ахборот йиғади, маълумотларни қайта ишлайди ва реал жараёнга мос 
келувчи махсус математик моделлар тизими бўйича бошқарилувчи 
параметрлар аҳамиятини ишлаб чиқади. Бу аҳамиятлар талаб қилинадиган 
тасаввурларга айланади ва ижрочи механизмлар орқали жараён 
параметрларига таъсир кўрсатади. Жараённи бошқариш аниқлиги математик 
моделлар сифати билан белгиланади, улар одатта иммитациявий, кўп 
параметрли бўлади. Шуниси ҳам муҳимки, ЭҲМдан бошқариш жараённинг 
ўзи кетаётган суръатда, яъни реал вақт режимида амалга оширилиши лозим. 
Бунда датчиклар, ўзгарувчилар, ижрочи механизмларнинг аппаратура 
сифатидаги юқори ишончлилиги таъминланиши лозим. ТЖАБТлар 
қўлланилиш самараси юқори бўлган тизимлардир. Зеро, иш режимларини 
оптемизациялаш талаб қилинаётган сифатли маҳсулот олиш имконини беради. 
Бунда меҳнат, моддий ва энергетик сарфиётлар камайган ҳолда айни пайтда 
қурилмалар самарадорлиги ошиб боради.