Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

Ташкилий мураккаблик
тизимнинг асосий хусусияти саналади ва у 
элементлар ўртасидаги ўзаро алоқалар (ўзаро ҳаракатлар) миқдори билан 

---

27 
аниқланади. Элементлар ўртасидаги чатишиб, қўшилиб кетган ўзаро алоқалар 
шундай тузилганки, у бирорта параметр алоқасининг ўзгаришига олиб келади.
Ташкилий мураккаблик элементлар тизимини ташкил этувчи тавсифлар 
миқдори бўлмаган, яхлит ҳолда, фақат тизимга тегишли тавсифлар аниқлайди. 
Умуман олганда, тизим уни ташкил этувчи элементлардан бошқачароқ 
тавсифларга эга бўлибгина қолмай, балки унинг барча қисмларидан сифат 
жиҳатидан фарқланади. Шунингдек элементлар эга бўлмаган бошқа 
вазифаларни ҳам бажариш хусусиятига эга.
Тизим бутунлигининг ўзига хослиги билан аниқланадиган янги 
хусусиятларнинг пайдо бўлиши баъзан эмержентлик (инглизча «emergent» - 
юзага келувчи, пайдо бўлувчи) деб аталади. Тизимларни қисмларга, айниқса 
ўзи таркиб топадиган элементларга бўлганда бундай вазифалар ёки тавсифлар 
ўз-ўзидан йўқ бўлади. 
Мақсадга қаратилганлик.
Тизим умумий хусусиятга эга, яъни у 
умумий мақсадга эришишга ҳаракат қилишга қаратилган. Тизимнинг мақсадга 
йўнал-тирганлигини ифодаловчи барча элементлар учун умумий бўлган ўзаро 
алоқаларнинг мақсадли қоидалари мақсаднинг мавжудлигини белгилайди. 
Тизимнинг таркиблашганлиги
– бу тизимнинг алоҳида элементлари 
ва уларнинг ташқи муҳит билан ўзаро ҳаракати ўртасидаги ички алоқаларнинг 
доимий таркибидир. Тизим таркиби – унинг фаолияти самарадорлигини кўп 
жиҳатдан белгиловчи муҳим тавсифлардан бири саналади.
Тизимнинг бўлиниши
– бу унинг мақсадлар ва вазифаларга жавоб 
берувчи маълум белгилар бўйича ажратилган элементлар ёки бир қатор кенжа 
тизимлардан 
тузилганлигини 
англатади. 
Кенжа 
тизимлар 
бундай 
ажратилишнинг асосини ташкил этиб, бунда элементлар ўртасидаги алоқалар 
кўпроқ, кенжа тизимлар ўртасида эса камроқ бўлади.
Тизим тушунчаси шу маънода нисбийки, тизим элементининг ўзи ҳам 
мураккаб тизим бўлиши мумкин. Бирор белги бўйича ажратилган тизим ўзига 
нисбатан юқори даражадаги тизим элементи бўлиши мумкин.