Muallifdan



Download 1,3 Mb.
Pdf ko'rish
bet57/180
Sana16.01.2022
Hajmi1,3 Mb.
#374631
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   180
Bog'liq
Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish

Fonetik farqlar: 
Sharqiy turklar tilida: G‘arbiy turklar tilida:  


Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
61 
61
 
So‘z boshida: 
1.
 
Jarangsiz t - tovushi keladi: Jarangli d- tovushi keladi:  
tebey debey 
2. Til o‘rta y – tovushi keladi: Til oldi j- tovushi keladi  
 Yinju, yilkin yoki y- tovushi kelmaydi: janju, elkin 
3.Sonor m – tovushi keladi: Portlochi b – tovushi  
 Men, mung keladi: ben, bung 
 Mahmud  Koshg‘ariy  qabilalar  hayoti  va  tilinii  tarixiy  asosda 
yoritdi.  Ilgarilarda  katta  o‘rin  tutib  ,  XI  asrda  ergashuvchi  qabilalar 
holiga tushgan qarluqlar, tangutlar, basmil va boshqalar ham devonda 
keng  izohlanadi.  Urxun  yodgorliklaridan  ma’lum  bo‘lishicha  bu 
qabilalar  IX  –X  asrlarda  ilg‘or  hisoblanar  edilar.  Lekin  XI  asrlarda 
bular  o‘zlarining  mavqeyini  yo‘qotib,  boshqa  qabilalarga  qo‘shilgan 
edi.  Mahmud  Koshg‘ariy  hatto  ilgarilar  bu  yerlarga  kelib  joylashib 
qolgan  boshqa  xalq  hayotini  ham  sinchiklab  o‘rgandi.  U  tubutlar 
haqida shunday ma’lumot beradi: “ Tubutlar turk diyorida yashovchi 
bir  qavm  :  Kiyik  mushki(  kiyikning  kindigidan  kesib  olib 
hozirlanadigan  atir)  tubutlarda  bo‘ladi.  Tubutlar  bir  jinoyat  qilib 
Yamandan qochib, dengiz yo‘li bilan Chinga borib, o‘rnashib qolgan 
Bani  sobit  avlodlaridir.  Hozir  ular  bir  ming  besh  yuz  farsah  yerda 
yashaydilar.  Sharq  tomoni  Chin,  g‘arb  tomoni  Kashmir,  shimol 
tomoni  Uyg‘ur,  janub  tomoni  Hind  dengizidir.  Ular  o‘z  tillarini 
yo‘qotib,  turkiy  tilni  o‘zlashtirgan  bo‘lsalar  ham,  hanuz  ularning 
so‘zlarida  o‘z  tillariga  moslashtirish  farqi  sezilib  turadi.  Chunonchi, 
onani  “uma”  deydilar,  otani  “aba”  deydilar”.  Bu  qabilalar  leksikasi 
haqidagi  ma’lumotlar  tarixiy  jihatdan  katta  ahamiyatga  egadir. 
Mahmud  Koshg‘ariy  ayrim  shevalargagina  xos  bo‘lgan  til 
hodisalarini  ham,  ko‘pchilik  qabilalarning  umumlashgan  til 
xususiyatlarini  ham  izchil  ravishda  ko‘rsatib  berdi.  Bu  xil 
ma’lumotlar  O‘rta  Osiyo  xalqlari  tillarining,  shu  jumladan,  o‘zbek 
tilining  shakllanishida  asos  bo‘lgan  qabilalarni  aniqlashda  muhim 
material  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Uning  asarida  qabilalar  tilida  so‘z 


Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
62 
62
 
yasalish  masalasi  ham  to‘la  yoritildi.  U  til  faktlari  asosida 
qabilalarning bir – biriga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatdi va nihoyat u 
davrdagi  iqtisodiy,  ijtimoiy  sharoitlar  asosida  qabilalarning  bir  – 
birlari  bilan  birika  boshlashi  natijasida  yuzaga  kelgan  boshlang‘ich 
xalq  tili  namunalarini  ham  yaqqol  ifodalab  berdi.  Mahmud 
Koshg‘ariy  asarida  o‘zbeklar,  qozoqlar,  qirg‘izlar,  turkmanlar, 
uyg‘urlar,  tatar  va  boshqa  xalqlarning  qadimgi  qabilalarini  va  bu 
xalqlarning  qadimgi  sodda  tillarining  namunalarini  mukammal 
izohlab berdi. Bu xalqlar devon materiallari asosida o‘zlarining tillari 
qaysi  qabila  tili  asosida  shakllanganini  aniqlash  imkoniyatiga  ega 
bo‘ldilar.  Mahmud  Koshg‘ariy  “Devonu  lug‘otit  turk”  asarida 
davrining mukammal dialektologiyasini yaratib berdi.  
 Mahmud  Koshg‘ariy  turkiy  xalqlar  madaniyati  va  fan  tarixida 
alohida  o‘rin  tutadi.  U  turkiy  filologiya  fanini  yaratgan  olimlardan 
biri.  Uning  “Devonu  lug‘otit  –  turk  ”  asarida  bu  fanning  deyarli 
barcha  sohalari  yoritilgan.  Turkiy  tillar  klassifikatsiyasi;  turkiy 
xalqlarning  og‘zaki  ijodi,  xalqlar  etnografiyasi,  toponimikasi, 
geografik  joylashuviga  oid  qimmatli  malumotlar  ham  bor.  Lug‘atda 
turkiy xalqlarning eng eski geografik kartasi berilgan. 
Bundan  tashqari,  M.  Zamaxshariyning  “Muqaddimat  –  ul  -adab” 
asarida, muallifi noma’lum asar “Kitob –i-majmu-u-tarjimon turki va 
ajamiy va mo‘g‘uliy” asarida, Abu Hayyonning “Kitob al – idrok li-
lison al -atrok” asarida Jamoliddin Ibn Muxannaning “Xiliat-ul-inson 
va  xalibat-ul-lison”  asarida,  Jamoliddin  at-Turkiy  “Kitobi  ul-lug‘ot 
al-mushtoq  fi-l-lug‘ati  at-turk  va  l-qipchoq”  asarida,  “Kitob-at-
tuhfag‘-uz-zakiyatu  fi-l-lug‘at-it-turkiy”  asarida  turkiy  tillar  haqida 
fikr yuritilgan. 
XV  asr  olamida  ulug‘  mutafakkir  shoir,  madaniyat  va  davlat 
arbobi  Alisher  Navoiyning  mashaqqatli  mehnati,  izlanishlari  hamda 
Husayn  Boyqoroning  homiyligi  tufayli  turkiy  tillar  orasida  o‘zbek 
tilining  mavqeyi  jahon  miqyosiga  ko‘tarilgan  edi.  Alisher  Navoiy 
“Muhokamat 
ul-lug‘atayn” 
asarida 
turkiy 
tilning 
keng 


Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
63 
63
 
imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslab berdi.  
O‘zbeklar  yirik  turkiy  xalqlardan  bo‘lib,  tarixiy  manbalarining 
guvohlik  berishicha,  ularning  ota-bobolari  qadimdan  O‘rta  Osiyo 
hududining asosiy aholisi bo‘lgan. 
O‘zbek xalqi o‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lib, o‘tmishdan tortib, 
XIX  asrning  II  yarmigacha  turk,  sart,  chig‘atoy  va  nihoyat  o‘zbek 
atamalari bilan yuritilib kelingan. 
Turk  atamasi  haqida.  Dastavval  o‘zbek  xalqi  turk  nomi  bilan 
yuritilgan.  Faqat  o‘zbeklargina  emas,  O‘rta  va  Markaziy  Osiyoda 
yashaydigan  barcha  turkiy  xalqlar  turk  nomi  bilan  yuritilgan. 
Jumladan,  qoraqalpoq,  qozoq,  qirg‘iz,  turkman,  uyg‘ur,  Volga 
bo‘yidagi  tatar,  boshqird,  chuvash,  kavkazdagi  ozarbayjon,  qumuq, 
no‘g‘ay  va  sibirdagi  oltoy, xakas,  tuva, yoqut  kabi xalqlar  ham  turk 
deb atalgan. Ularning tillari esa turkiy til deyilgan. 
Turk  atamasi  dastlab  siyosiy-ijtimoiy  ma’noni  anglatgan.  U 
qabilalar harbiy uyushmasining nomini bildirgan. 
Alisher Navoiy “Muhokamatul lug‘atayin” asarida o‘zbek xalqini 
turk, uning tilini turk tili deb amalda

Download 1,3 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   180




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish