|
turk, turkiy, turk ulusi, turk tili,
turkiy til, turkiy alfoz
kabi so‘z va iboralarni keng qo‘llagan.
Turkiy tillarda so‘zlashuvchi yana shunday elatlar mavjudki,
ularning ona tilisi asosan maishiy hayotda foydalaniladi,bu tilning
ijtimoiy vazifasi juda chegaralangan. Ular o‘zlarining rasmiy
yozuvlariga ega emas. Zarurat tug‘ilganda, eski alifbodan
foydalanadilar. Bunga karaim, shor, chulim tillari kiradi. Ushbu tillar
bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan.
Turkiy tillda so‘zlashuvchi xalqlar Afg‘oniston, Eron, Xitoy,
Yugoslaviya, Albaniya, Gretsiya va boshqa xorijiy mamlakatlarda
ham yashaydi. Qozog‘iston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va
Qoraqalpog‘istonda ham bu tilda so‘zlashuvchi millionlab o‘zbeklar
istiqomat qiladi.
Turkiy tillarning taraqqiyot xususiyatlarini o‘zbek tili tarixiy
taraqqiyoti misolida kuzatish mumkin. Bu jihatdan qadimgi turkiy til
Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
64
64
xususiyatlari o‘ziga xosdir.
Qadimgi turkiy tilda so‘zlar ham, morfemalar ham, qattiq va
yumshoq turlarga bo‘linadi. Qadimgi turkiy tilda birlamchi cho‘ziq
unlilar ham farqlangan. Undoshlardan jarangli va jarangsiz uyg‘unlik
bor.
Qadimgi turkiy adabiy tili morfem tuzilishining hozirgi o‘zbek
adabiy tili bilan mos keluvchi va farq qiluvchi tomonlari bor. Ba’zi
shakllar iste’moldan chiqqan bo‘lsa, ba’zilarning vazifasi o‘zgargan.
Ayrimlari turli fonetik o‘zgarishlarda hozirgi tilimizda ham uchraydi.
Qadimgi turkiy tilda mavjud bo‘lib, hozirgi o‘zbek adabiy tilida
saqlanmagan, lekin umumxalq tilida yoki boshqa turkiy tillarda
uchraydiganlari ham bor. Qadimgi turkiy tilda faol sanalgan ayrim
shakllar hozirgi o‘zbek tilida qoldiq sifatida ham uchrashi mumkin.
Ma’lumki, davr o‘tishi bilan morfemalar ma’no o‘zgarishiga
uchrashi mumkin; so‘z-morfema ham, affiks-morfema ham o‘z
ma’nosini yo‘qotadi. Yani ulardan biri iste’moldan chiqadi. Shunda
tarixan mustaqil morfemalar bir so‘zga aylanib, hozirgi paytda
ma’noli qismlarga bo‘linmaydigan bo‘lib qoladi. Jumladan, hozirgi
boshla, ishla so‘zlarini osonlik bilan ikki morfemaga ajrata olamiz.
Ular qadimda ham shunday bo‘lingan: bosh-la, ish-la. Lekin ula so‘zi
tilimizda ikkiga ajralmaydi. Qadimgi turkiy tilda ikki morfemaga
bo‘lingan: u -bog‘, -la- fe’l yasovchi.
Qadimgi turkiy til morfemalari hozirgi adabiy tilimizdagidan
fonetik variantlarining mayjudligi bilan farqlanadi. Hozirgi adabiy
tilimda ko‘proq morfologik prinsipga amal qilinsa, o‘tmishda fonetik
prinsip ustun bo‘lgan. Yani talaffuz qanday bo‘lsa, yozuvda ham
ko‘proq shunga amal qilingan va bu adabiy til me’yori hisoblangan.
Turkiy tillarning grammatik qurilishi
Turkiy tillar faqat genetik jihatdan qarindosh tillar bo‘lib
qolmasdan, ayni paytda tipologik jihatdan ham bir xil. Tillarning
morfologik klassifikatsiyasi bo‘yicha agglutinativ tillar guruhiga
Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
65
65
kiradi. Turkiy agglutinativ tillarning o‘ziga xos xususiyati
quyidagilardan iborat:
1.So‘z doimo o‘zakdan boshlanadi.
2.O‘zak, asosan o‘zgarmasdir. O‘zakdan keyin qo‘shilgan har
qanday affiks o‘zakni fonetik jihatdan o‘zgartirmaydi.
3.So‘z formalari asosan affikslar vositasida hosil qilinadi.
4.So‘z formalari hosil qilishda supplitiv formalar mutlaqo ishtirok
etmaydi, ya’ni bir so‘zning turli formalari faqat bir o‘zakdan hosil
qilinadi.
5.O‘zak va affiks organik birikib ketmaydi, ular orasidagi chegara
aksariyat hollarda aniq va ravshan bo‘ladi. Masalan, boshlandi so‘z
formasida bosh – o‘zak, - la- fe’l yasovchi affiks va di – zamon
yasovchi: bular bir-biridan aniq ajralib turadi.
6. Har bir grammatik ma’noni ifoda etishda alohida affiks
qo‘shiladi, shuning uchun bir so‘z formasida bir necha affiks ketma-
ket, bir qatorda keladi.
Turkiy tillarda so‘z o‘zak va affikslarga ajratiladi. O‘zak turkiy
tillarda fonetik jihatdan tubandagi ko‘rinishlarga ega (v-unli, c-
undosh): v-u; vc- ol, ot, cv-na, ma; cvc- bosh, go‘l, yoz; vcc –ont,
ust; cvcv – bola.
Grammatik son kotegoriyasi. Gramatik son kotegoriyasi odatda
birlik va ko‘plikdagi formalarning oppozitsiyasidan tashkil topadi.
Birlik turkiy tillarda nol ko‘rsatkichli bo‘lsa, ko‘plik-lar va uning
turli variantlari yordamida ifodalanadi, lekin turkologiyada turkiy
tillardagi grammatik son kotegoriyasi formalarini boshqacha
ifodalash ham mavjud. Bu nuqtayi nazarga ko‘ra turkiy tillarda
grammatik son kotegoriyasi “birlik” va “ko‘plik” formalariga ega
emas. Turkiy tillarda –lar affiksi olmagan otlar umumlashgan
predmet nomini bildiradi Turkiy tillardagi ko‘plik formasi
hisoblangan –lar, ko‘plik ma’nosini ifodalashdan tashqari, boshqa
funksiyalarni ham bajarish xususiyatiga ega.
Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish
www.ziyouz.com
kutubxonasi
66
66
Do'stlaringiz bilan baham: |
