Muallifdan

10-§. SHARQ ILMIDA TIL TASNIFIGA OID 
QARASHLAR. TURKIY TILLAR TASNIFI 
 
 Sharq ilmida ham tillar tasnifiga oid, tillarning muhim jihatlarini 
yorituvchi  qarashlar  mavjud.  Mahmud  Koshg‘ariyning  “Devonu 
lug‘otit turk” asari bu boradagi beqiyos manbadir.
 
Mahmud  Koshg‘ariy  turkiy  tillar  klassifikatsiyasini  yaratishga 
birinchi bo‘lib qo‘l urgan olimdir.  
Turkiy  xalqlar  orasidan  yetishib  chiqqan  birinchi  ensiklopedist 
turkolog  olim  Mahmud  Koshg‘ariy  1029-1038  yillar  oralig‘ida 
Koshg‘arda  tug‘ildi.  “Devonu  lug‘atit-turk”  deb  nomlangan  uch 
tomli  asar  yozdi.  Bu  asar  “Turkiy  so‘zlar  devoni”  bo‘lib,  ikki 
qismdan tashkil topgan: 1) kirish; 2) lug‘at. 
Kirish  qismida  turkiy  tillarning  mavqeyi,  lug‘atning  oldiga 
qo‘yilgan vazifalar, asarning mundarijasi, turkiy tillarda so‘z tuzilishi 
va  yasalishi,  turkiy  qabilalar  va  ular  tillarining  o‘ziga  xos 
xusisiyatlari yoritilgan. 
Asarning lug‘at qismi sakkiz bo‘limdan iborat. 
1.
 
Hamzali  so‘zlar  bo‘limi  (  boshida  alif,  vov,  yoy  harflari 
keladigan so‘zlar) 
2.
 
Solim(tarkibida  alif,  vov,  yoy  harflari  keladigan  so‘zlar) 
bo‘limi . 
3.
 
Muzoaf  bo‘limi(  tarkibida  bir  harifi  ikki  marta  kelgan 
takrorlangan so‘zlar). 
4.
 
Misol(boshida,  o‘rtasida  yoki  oxirida  alif,  vov,  yoy 
harflaridan biri kelgan so‘zlar) bo‘limi. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
60 
60
 
5.
 
Uch harfli so‘zlar bo‘limi. 
6.
 
To‘rt harfli so‘zlar bo‘limi. 
7.
 
G‘unnalilar  (  tarkibida  burun  tovishlari  keladigan  so‘zlar) 
bo‘limi. 
8.
 
Tarkibida ikki undosh qator kelgan so‘zlar bo‘limi. 
Mahmud  Koshg‘ariy  turkiy  tillar  qurilishini  tasvirlashda  qiyosiy 
metoddan foydalandi. U turkiy tillarning leksikasini, morfologiyasini 
va fonetikasini bir – biriga qiyoslab, ular orasidagi o‘xshash va farqli 
tomonlarini ko‘rsatdi. Lug‘atda turkiy tillar leksikasiga mansub 7500 
so‘z izohlangan. 
 Mahmud 
Koshg‘ariy 
turkiy 
tillar 
fonetik 
qonuniyatiini 
birinchilardan bo‘lib yoritgan olimdir. U “Devonu lug‘otit – turk” da 
fonetik qonuniyatlarning tovush almashinuvi, tovush tushishi, tovush 
ottishi kabi ko‘rinishlarini batafsil izohlagan. 
Uning tasnifi ikki prinsipga tayanadi: 
1. Tilning sofligi prinsipi. 
2. Fonetik- morfologik prinsip. 
Mahmud  Koshg‘ariy  XI  asrda  yashagan  turkiy  xalqlarning 
tillarini ikki qismga ajratadi: 
1. Sharqiy turkiylar tili  
2. G‘arbiy turkiylar tili. 
Mahmud  Koshg‘ariy  birinchi  guruhga  Bolosog‘un,  Koshg‘ar 
atrofida yashaydigan xalqlarning tillarini kiritdi. Bular chigil, qorluq, 
uyg‘ur, tuxsi, yag‘mo kabi xalq va qabilalarning tillaridan iborat edi.  
Sharqiy va g‘arbiy guruh tillarining qator xususiyatlariga ko‘ra bir 
– biridan farqlanadi.