Muallif: Fazliddin O‘taganov

TAZOD 
Tazod
san’ati narsa-hodisalarni zidlash orqali hosil qilinadi.
Atoyi she’rida yorning qop-qora sochini laylat ul-qadrga, oppoq yuzini esa subhi sodiqqa o‘xshatadi. Bir-
birini inkor etuvchi ikki tushuncha ustalik bilan qo‘llangani uchun ham sanamning tengsiz chiroyini 
kitobxon ko‘z oldida aniq va ta’sirchan tarzda tasavvur eta oladi:
Manga sensiz tirilgandin o‘lim yuz qatla ortuqdur,
Bu so‘zda, haq bilur, ko‘nglum tilim birla muvofiqtur.
Bu yerda «tirilmoq» va «o‘lmoq» so‘zlari o‘zaro zid qo‘yilgan.
Quyidagi baytdagi tazodlar «nasya» bilan «naqd» so‘zlari tufayli hosil bo‘lgan:
Bu kun vaslingni tark ayla, tilar jannat zohidlar,
Berurlar nasyag‘a naqdni, u ne nodon xaloyiqtur?
(Atoyi) 
She’riy san’atlarni qo‘llashda ham Navoiy dahosiga qoyil qolmaslikning iloji yo‘q. Quyidagi misolning har 
ikki misrasida ham tazod mavjud:
Mengizlari gul-gul, mijalari xor, (gul-xor(tikon)) 
Qaboqlari keng-keng, og‘izlari tor
. (
keng-tor
) 
(Alisher Navoiy) 
TALMEH 
Talmeh arabcha so‘z bo‘lib, ma’nosi «chaqmoq chaqilishi», «bir nazar tashlash» demakdir. Badiiy san’at 
sifatida u tarixiy va afsonaviy voqea, masal, shaxs, mashhur asar va qahramonlar nomiga ishora qilish 
vositasida fikrni qisqa, ixcham tasvirlashdir. 
Xorazmiyda shunday bayt bor: 
Sulaymon saltanatlik podshosen,
Masih anfoslik, Yusufliqosen.
Ushbu baytda uchta shaxs nomi: Sulaymon, Masih va Yusuf tilga olingan. Ularning uchalasi haqida ham 
faqat o‘zbeklarda emas, turli xalqlarda juda ko‘plab afsona, rivoyat, qo‘shiq, hatto dostonlar yaratilgan. 
Ular bilan bog‘liq rivoyatlar «Qur’on» da ham qayd etiladi. Ma’lumki, Sulaymon – Dovud 
payg‘ambarning o‘g‘li edi, u o‘n to‘qqiz aka- uka orasida eng donishmandi bo‘lgan. Shu tufayli u barcha
yer yuzidagi odamlarnigina emas, qurt-u qumursqaga, qushlarga, hatto «ins-u jinslar»ga ham hukmronlik 

---

10 
qilgan. «Sulaymon saltanatlik podshosen» misralari ana shu afsonaviy shaxs qudratini mo‘jaz shaklda 
eslash orqali badiiy tasvir qahramonini tavsiflashga xizmat qilmoqda.
Masih ham payg‘ambarlar silsilasidan o‘rin olgan. Unga xos xislatlardan biri o‘likni tiriltira olish 
qudratidir. Masih anfoslik – Masih nafasiga ega bo‘lishlik demakdir.
Yusuf esa go‘zallik ramziga aylangan obraz. U Ya’qub payg‘ambarning o‘g‘li. «Yusuf va Zulayho» 
dostonidagi bosh qahramon, ko‘plab shoirlar e’tiborini tortgan: