Muallif: Fazliddin O‘taganov

TAJNIS 
Tajnis
- badiiy san’atlardan biri. Asli arabchadan olingan bu so‘z lug‘aviy jihatdan «
jinsdosh
», ya’ni 
«
shakldosh
» degan ma’noni anglatadi. Bu nutqda shakli bir xil, ammo ma’nosi har xil so‘zlar yoki so‘zlar 
turkumini qo‘llash, degani. 
Ammo bu san’atni oddiygina qilib, 
omonimlar
ishlatish ekan-da, deb hisoblamaslik kerak. Chunki 
omonimlar - tilda qat’iylashgan shakldosh so‘zlar. Tildagi omonimlar adabiy asarda tajnis hosil qilish uchun 
eng asosiy vosita hisoblanadi, albatta. Biroq tajnisni yuzaga keltirish uchun ba’zan muallif bir necha so‘zlar 
ishtirokida ohoriy (original, ilgari ishlatilmagan, ya’ni bir martalik) shakldoshliklar yaratishi ham mumkin. 

---

4 
Masalan, 
ul Oy, и loy, uloy
(
ulay
) so‘z birikmalari tilda o‘zaro omonim emas. Shoir she’rda bularni shunday 
qo‘llaydiki, natijada bir gal ul Oy (u Oy), boshqa safar u loy, uchinchi ko‘rinishda esa uloy (ulay) 
ma’nolarini anglatadi. Shundan ifoda go‘zalligi kelib chiqadi. 0‘quvchi уо tinglovchi shuurida ajib bir 
badiiy zavq paydo bo‘ladi. 
Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tili - tajnis yaratish uchun juda katta imkoniyatlarga ega. Hatto, tilimizdagi 
shu qulaylik adabiyotimizda tajnis ishlatish shart qilib qo‘yilgan alohida, maxsus bir janrning paydo 
bo‘lishiga olib kelgan. 
Tuyuq - shunday janr, unda qofiyaga olingan so‘z yoki so‘zlar turkumi o‘zaro shakldoshlik paydo qilishi 
shart. 
Navoiyning mana bu tuyug‘i qofiyasida tajnis bo‘lib kelgan so‘zlarni ko‘rib chiqaylik: 
Yo qoshingdin necha bir o‘q 
ko‘z tutay,
Otki, o‘rusig‘a oning 
ko‘z tutay
. 
Necha ko‘rgach o‘zga mahvashlar qoshin,
Yangi Oy ko‘rgan kishidek 
ko‘z tutay
. 
Bu tuyuqda quyidagi tajnislarga duch kelamiz:
—
ko‘z tutay — kutay; 
—
ko‘z tutay — ko‘zimni tutay; 
—
ko‘z tutay — ko‘zimning ustiga qo‘limni qo‘yib qaray. 
Tajnis qofiyaga olinganda unda ishtirok etayotgan so‘zlarning o‘zi qofiya vazifasini o‘taydi. Ya’ni ma’nosi 
har xil bo‘lgani uchun bu yerda tajnis tarkibidagi so‘zlarning takrorlanishi qofiya o‘rnida qabul qilinadi. 
E’tibor qilgan bo‘lsangiz, ushbu tuyuqdagi 1-, 2- va 4-misralar- da tajnisdan oldin kelgan «o‘q», «oning» va 
«kishidek» so‘zlarida qofiya xususiyati, ya’ni o‘zaro ohangdoshlik yo‘q. 
She’rda tajnis hosil qilish uchun o‘zaro shakldosh so‘zlar yoki so‘zlar turkumi faqat qofiyada, ya’ni satr oxi-
rida kelishi shart emas. Har qanday matnda shakldosh so‘zlar yoki so‘zlar turkumini qo‘llash tajnis san’atini 
hosil qilaveradi. Shuning uchun tajnis nasriy asarlar uchun ham xos badiiy san’at hisoblanadi.