Муќаддима

 
Atmosfera havosi ifloslanishining iqtisodiy zararlari 

---

51 
 
Atmosfera  havosining  ifloslanishi  tufayli  paydo  bo’layotgan  iqtisodiy  zararlarni 
quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin. 
1.  Atmosfera  havosining  ifloslanishi  natijasida  juda  ko’p  turli  og’ir  kasalliklar 
vujudga  kelmoqda.  Achchiq  tuman  va  tutun  (smog)  dan  ko’plab  insonlar  jismoniy  va 
ruxiy  kasalliklarga  duchor  bo’lmoqda.  Bu  nihoyatda  yirik  va  tiklab  bo’lmaydigan 
iqtisodiy  zarardir.  Atmosfera  havosining  ifloslanishi  tufayli  odamlarga  kasallik 
varaqalari berilayapti, ularning davolanishi uchun sihatgoxlar qurilyapti, ishga chroqsiz 
bo’lib  qolganlar,  uchun  nafaqa  pullari  to’lanayapti  va  hayotdan  tez  ko’z  yumganlar 
uchun  turli  moddiy  yordamlar  ko’rsatilayapti.  Bu  ishlar  har  bir  mamlakat  uchun  katta 
iktisodiy .zarardir. 
Masalan,  1986  yil  26  aprelda  CHernobl  Atom  Elektr  Stansiyasida  kutilmagan 
falokat yuz berdi. Ushbu fojianing bartaraf etishda 400 ming kishi qatnashdi. SHundan 
7 ming kishi hayotdan ko’z yumib, 30 ming kishi nogiron bo’lib qoldi. Hozirgi paytda 
yarim  mln  aholi  fojia  ro’y  bergan  hududlarda  yashab  kelmoqda.  Ma’lumotlarga 
qaraganda,  har  bir  ming  kishidan  faqat  11  kishigina  sog’lom  ekan.  Bizning 
respublikamizda ham ko’pgina mutaxasislar, duxturlar va oddiy ishchilar ushbu falokat 
oqibatlarini  bartaraf  qilish  ishlariga  faol  fatnashganlar.  SHuning  uchun  ularga  nafaqa 
beriladi.  Bu  nafaqat  Ukraina,  Belorus  va  Rossiya  uchun,  balki  bizning  respublikamiz 
iqtisodiyoti  uchun  katta,  tiklab  bo’lmaydigan  iqtisodiy  zarardir.  2000  yil  15  dekabrda 
Ukraina radasi (parlamenti) CHernobl AES ni yopishga qaror qildi. 
2.  Atmosfera  havosining  ifloslanishi  oqibatida  qishloq  xo’jaligi  katta  iqtisodiy 
zarar  ko’rmoqda.  Masalan,  yirik  sanoat  korxonalari  atrofida,  metallurgiya,  kimyo  va 
tog’-konchilik korxonalari atrofida (5 km radiusda) ekilgan qishloq xo’jalik ekinlarning 
hosildorligi 25-30% ga, ularning sifat qo’rsatgiyalari esa 40-60% kamayib bormoqda. 
Serqtnov  avtomobil  yo’llari  atrofida  etishtiriladigan  poliz  va  sabzavot 
mahsulotlari  tarkibida  qo’rg’oshin birikmalarining konsentrasiyasi  uning ruxsat etilgan 
chegaraviy  konsentrasiyasidan  5-20  iarotaba  ko’proq  to’planadi.  Bularning  barchasi 
oqibatida iqtisodiy zararni vujudga keltiradi. 
3.  Atmosfera  havosining  ifloslanishi  natijasida  vujudga  keladigan  achchiq  tutun 
va  tumanlar  (smog)dan  avtotransport  vositalari,  samolyot  va  vertolyotlar  korroziyaga 
uchrab, 
ularning 
harakatlanishi 
qiyinlashayapti. 
Ularning 
ta’mirlash  katta 
mablag’larajratishni taqozo yetadi. 
Ma’lumotlarga  qaraganda,  faqat  1962  yilda  AQSHda  atmosfera  havosining 
ifloslanishi  oqibatida  20  marta  samolyotlar  shakastlanishi  (avariyasi)  sodir  bo’lgan. 
1964 yilda Buyuk Britaniyaning 3 ta magistral yo’llarida vujudga kelgan smogdan 350 
ta fojiali avtomobil halokati sodir bo’lgan. 
4.  Atmosfera  havosining  ifloslanishi  tufayli  sanoat  korxonalari  texnologik 
jarayonlar  va  xususan  asbob-uskunalar  hamda  qurilmalarning  foydalanish  muddati 
o’rgacha  1,5  baravariga  qisqarayapti.  Materiallarning  tez-tez  emrilishi  va  korroziyaga 
uchrashishi achinarli hol bo’lib qolmoqda. 
Ma’lumotlarga  qaraganda,  sanoat  rivojlangan  shaharlarda  asbob-uskunalar  va 
qurilmalarning  korroziyaga  uchrashish  tezligi  nisbatan  kichik  shaharlarga  qaraganda  3 
bararvar, qishloq joylariga nisbatan 20 baravar, alyuminiyda esa 100 baravar oshmoqda. 
Bundan  tashqari,  chang,  qurum,  achchiq  tuman  va  tutunlar  va  gazlar  ta’sirida 
kiyim-kechaklar,  lok-buyoq  mahsulotlari,  binolor,  inshootlar  va  xususan,  qadimiy 

---

52 
 
yodgorliklar  nuyardi.  Marmar,  bronza  va  oddiy  pishiq  g’ishtlardan  bumyod  etilgan 
obidalar  yemiriladi.  Ularning  ta’mirlash  ishlari  yoki  yangisiga  almashtirish  katta 
ivtisodiy mablag’lar ajratishni taqozo yetadi. 
5.  Atmosfera  havosining  ifloslanishi  yarimo’tkazgichli  nihoyatda  sezgir  va  aniq 
elektron asbob-uskunalarning samarali ishlashiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Vaksina va 
antibiotiklar  ishlab  chiqarishni  nihoyatda  qiyinlashtirib  yubormoqda.  SHuning  uchun 
atmosfera  havosi  ifloslangan  bir  qator  mamlakatlar  (AQSH,  Olmoniya,  YAponiya  va 
boshq  mamlakatlar)da  vaksina  va  antibiotiklar  shuningdek  yarimo’tkazgichlar  va 
elektron  asbob-uskunalar  ishlab  chiqarish  korxonalari  havosi  toza  bo’lgan  to0li 
mintaqalarda qurilmoqda. Bu ishlar, o’z navbatida, qo’shimcha iqtisodiy harajatlar (yo’l 
qurish,  turar  joy  binolar  qurish,  maxalliy  komunnal  qulayliklar  yaratish  va  hokazo)ni 
talab qiladi. 
6.Atmosfera  havosining  ifloslanishi  biosqeraning  tabiiy  holatida  salbiy 
o’zgarishlarni  yuzaga  keltirib  chiqavrmoqda.  Fotosintez  jarayonida  salbiy  ta’sir 
etmoqda  va  biosferadan  moddalar  almashinuvining  buzilishiga  olib  kelmoqda.  Eng 
achinarli  tomoni  shundaki,  organik  moddalarning  sifat  ko’rsatkichlari  pasayib 
atmosferadagi  kislorod  miqdorining  kamayishiga  olib  kelmoqda.  Ushbu  nixoyatda 
global  ekologik  muamolarningn  echilishi  katta  mablag’larni  sarf  qilish,  yangi 
texnologiyalarini  yaratish,  chiqindisiz,  kam  chiqindili  texnologiyalar  va  energiya 
tejovchi  asbob-uskunalar  hamda  qurilmalarning  yaratish  va  ishlab  chiqarish 
korxonalarida joriy etishni taqozo yetadi.