K IR IS H
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tom onidan
qabul qilingan «xalq xo‘jaIigidagi ishlab chiqarishni zamonaviy
texnikalar bilan ta’minlash dasturi»ga binoan Vatanimiz ishlab
chiqarish tarm oqlarini zamonaviy chet el va o‘zimizda ishlab
chiqarilgan raqobatbardosh texnikalar bilan ta ’minlash lozim.
Xalq ho'jaligi tarm oqlarida m amlakatimiz va xorijda ishlab
chiqarilgan nefl mahsuloti bo‘lgan surkov moylari eng ko‘p
ishlatadi.
U lar m otor moyi, transmission, plastik moylar,
industrial, turbina va hokazo moylar kiradi.
XXI asrni dvigatellar asri deb bejiz atashm adi. Haqiqatda,
zamonaviy
hayotni
transport
vositalarisiz,
kombaynlarsiz,
traktorsiz va boshqa texnikasiz tasaw ur qilib bo‘lmaydi. Bu
texnikalar yuragi esa dvigateldir.
Ishlab chiqariladigan surkov materiallari mashina va
mexanizmlam ing ekspluatatsiya xususiyatlarini yaxshilab, ulami
ishlash
samaradorligini, ishonchli va uzoq muddat ishlashini
ta ’inlaydi, eng asosiysi yoqilg'i — energiya resurslaridan oqilona
foydalanib, yonilg‘i ham da energetik resurslami tejash imkonini
beradi.
Ushbu darslikning asosiy maqsadi texnikada, transport
vositalarida, texnôlogik jarayonlarda qo'llanilayotgan surkoV
moylarini
ishlab
chiqarish
jarayonlari,
ulam ing
turlari,
markalari,
ekspluatatsion
xossalarini
baholay
olishga,
foydalanilayotgan surkov materiallari
sifati bilan transport
vositasining
ish
qobiliyati
orasidagi
bog‘liqlikfti
aniq
tushunishga,
neft
va
neft
mahsulotlarini
tejab
oqilona
sarflanishining asosiy prinsiplarini bilishga o ‘rganishdan iborat.
Ushbu darslikda surkov moylarining asosiy hossalari, ulam i
olish texnologiyasi qisqacha bayon qilingan.
Darslik malaka oshirish kurslarida,
ta ’lim
olayotgan
m uhandislar, operatorlar, oliy va o ‘rta mahsus o ‘quv yurtlari
o ‘qituvchilari uchun m o‘ljallangan.
3
I bob. NEFTDAN OLINADIGAN MOYLAR
N eftdan olinadigan h a r xil sohalarda
ishlatiladigan moylar
atmosfera bosimi ostida haydab olingan neft qoldig‘i m azutdan
olinadi. M oylam i ishlab chiqarish jarayoni
3 bosqichdan
iboratdir:
1. Boshlang‘ich xomashyoni tayyorlash — moy fraksiyalarini
olish.
2. Olingan moy fraksiyalaridan kom ponentlar olish.
3. K om ponentlam i aralashtirish (kompaundirlash) ularga
q o ‘ndirm a q o ‘shish va tovar m ahsulot olish.
Boshlang‘ich xomashyoni tayyorlashda m azutni vakuum
ostida
haydab
fraksiyalarga ajratiladi.
M oylam i
olishda
ishlatiladigan usulga qarab ular ikki gruppaga bo‘linadi.
1. Distillyat gruppasi — bunga vakuum ostida 300-400°C,
350-420°C, 420-450°C va 450-500°C da m azutni
qizdirib
olinadigan fraksiyalar.
2. M azutni
vakuum da haydalgandan keyingi qoldiq—
gudrondan (500°C dan yuqori) olinadigan moylar.
Distillyat moy fraksiyalaridan
qayta ishlab olingan
surkov
moylari—distillyat moylar deyiladi, gudrondan olinganlari-qoldiq
moylar deyiladi.
Boshlang‘ich m oy fraksiyalaridan moy
kom ponentlarini olish murakkab ko‘p bosqichli jarayondir. H ar
bir
bosqich
vazifasi
moylami
ekspluatatsiya
xususiyatini
pasaytiradigan
gruppalar
birikmasidan
tozalashdir.
Neft
fraksiyalaridan ham m a kislotali xossaga ega b o ig an birikmalami,
to ‘yinmagan uglevodorodlami, qisman oltingugurtli va smolali
birikmalami,
qisqa
yon
zanjirli
polisiklik
arom atik
uglevodorodlami, qattiq parafinlami chiqarib tashlash kerak.
Boshlang‘ich moy fraksiyalaridan
moy komponentlarini olish
asosida yuqorida ko‘rsatilgan zararli kom ponentlam i tozalash
yotadi. Bu usullar-fizik (erituvchilar bilan ekstraksiyalash),
eritm adan past haroratda cho‘ktirish, fizik-kimyoviy-adsorbsiya,
kimyoviy usul—N 2SO4 bilan tozalash va gidrotozalashdir.
4
Qoldiq moylarini ishlab chiqarish distillyat moylarni ishlab
chiqarishga nisbatan murakkabdir, chunki gudronda asfalten-
smolali
birikmalar juda
ko‘p.
M azutni
vakuum
ostida
haydalgandan keyingi qolgan qoldiqni-gudronni deasfaltizatsiya
qilinib undagi bo‘lgan smolali-asfaltenlarni chiqaríb olinadi.
Deasfaltizat saylab tozalovchi eritmalar-fenol
yoki furfurol bilan
tozalanadi. Bundan maqsad-qolgan
smola-asfaltenlami
va
yonbosh
zanjiri
qisqa
bo'lgan
politsiklik
aromatik
uglevodorodlarni ajratib olish.
Selektiv (saylab) tozalangan
rafínatdan
erituvchilar
atseton, dixloretan yordamida qattiq parafinlami cho‘ktiriladi.
Deparafinlangan
mahsulotni
adsorbsiya
yoki gidrotozalash
yordam ida m e’yoriga yetkaziladi.
Distillyat
moy
fraksiyalari,
odatda,
deasfaltizatsiya
qilinmaydilar.
Distillyat va qoldiq moylarni umumiy texnologik sxemasi
shu bilan farq qiladi.
Moy fraksiyalari tozalangandan so'ng
m oylam ing rangi o‘zgaradi, ular ancha rangsizlanadi. Smolali va
polisiklik
aromatik
uglevodorodlardan
tozalash
natijasida
moylarni kokslanishi va yopishqoqlik indeksi ortadi. Smola va
to ‘yinmagan
uglevodorodlardan
tozalash
moyni
termobarqarorligini oshiradi. Kislota xususiyatiga ega bo‘lgan
uglevodorodlardan tozalash esa korroziya
aktivligini pasaytiradi
va
qattiq
uglevodorodlardan
tozalash
qotish
haroratini
pasaytiradi.
M oylarni tovar holatiga keltirib tayyorlash kom ponentlam i
aralashtirish qurilmasida olib boriladi. Yengil, o ‘rta va og‘ir
distillyat lar va qoldiq kom ponentlar bo‘lsa moylarni xohlagan
navini tayyorlash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
