Moskow mining institute publishing house

Tog’ jinslari	Prof.M.M.Pro- todyakonov shkalasi bo’yicha tog’ jinslarining qattiqlik koeffitsiyenti
Karyer chuqurligida bort qiyalik burchagi (daraja), m
<90	<180	<240	<300	>300
Yuqori darajada qattiq va juda qattiq	15-20	60-68	57-65	53-60	48-54	43-49
Qattiq va nisbatan qattiq	8-14	50-60	48-57	45-53	42-48	37-43
O’rtacha qattiqlikda	3-7	45-50	41-48	39-45	36-43	32-37
Nisbatan yumshoq va yumshoq	1-2	30-43	28-41	26-39	26-36	-
Yumshoq va yersimon	0.6-0.8	21-30	20-28	-	-	-

Karyeming ish olib boriladigan bortining qiyalik burchagi 10-20° oralig’ida bo’ladi. Vaqt ichida bortning qiyalik burchagining vaqt bo’yicha o’zgarishi karyer tugal konturida qoplovchi tog’ jinsi hajmining o’zgarishiga ta’sir qilmaydi, biroq, u qoplovchi tog’ jinsining joriy hajmining o’zgarishiga ta’sir qiladi, bu esa o’z o’rnida uzoq vaqt davomida yillik qoplovchi tog’ jinsi hajmini taqsimlashga yordam beradi.

6. 
   Foydali qazilmalar zaxirasi mumkin bo’lgan qazib olish masshtabi, karyerning amal qilish muddati va qazib olishning iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan aniqlanadi. Razvedka qilingan kon konturidagi foydali qazilma zaxiralari geologik zaxira deyiladi. Foydali qazilmalarning geologik zaxiralari uning xalq xo’jaligi kerakliligiga ko’ra balansli va balansdan tashqari turlarga bo’linadi. Balans zaxiralari deb ularni qazib olishning hozirgi vaqtda konditsiya talablarini qanoatlantiruvchi ekanligi tushuniladi. Ularni qazib olish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’ladi. Balansdan tashqari zaxiralar deganda, ayni vaqtda qazib olish kam miqdorda, kon uyumining kam quvvatida va ekspluatatsiya qilishning murakkab sharoitlari natijasida iqtisodiy jihatdan muvofiq bo’lgan zaxiralar tushuniladi.
   

Sanoat zaxiralari - bu karyerning amal qilish muddatida yer qa’ridan qazib olinishi kerak bo’lgan balans zaxiralarining qismidir. Karyerning sanoat zaxiralari balans zaxiralaridan loyihaviy yo’qotilishlarni ajratib tashlagan holda aniqlanadi. Loyihaviy yo’qotilish - yer qa’riga qaytarib joylashtirilmaydigan qilib loyihalangan balans zaxiraning bir qismidir. Karyerlarda yo’qotilishlar 3­10% ni tashkil qiladi. Karyer qurilish davrida yer qa’ridan qazib olingan sanoat zaxiralarining bir qismi yo’ldosh qazib olish deyiladi, sanoat zaxiralari va yo’ldosh qazib olishlar orasidan farq ekspluatatsion zaxiralar deyiladi (1.11- rasm.).
Karyer konturlarida foydali qazilmalar zaxirasi (м³) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
• nisbatan doimiy qalinlikdagi gorizontal konlarni qazib olishda:
К = Sh_u +¹ PhlctgP_K +¹ Khlctg²Д.
• nisbatan doimiy qalinlikdagi qiya va tik qiya konlarni qazib olishda:
V = m,L_d(Нк - hu) - OS, + S₂)L_a (1.22)
Bunda, h - nanoslar qalinligi, m;






• loyiha va qirqimdagi murakkab va doimiy bo’lmagan tuzilishga ega qiya va tik qiya konlarni qazib olishda:
c c _i_ c
(1.23)

S + S, S + S₂ , S + ^Srn V = ——¹ Vi+——¹ h~2+•••+——h

2

2

2
S, S - (113) formuladagi kabi;
Bunda, S, S, .. , - parallel ko’ndalang kesimdagi (gorizontal) konlarning
maydonlari, м²;
h₀₄, h ₂, .. ,h „- qo’shni kesishmalar orasidagi masofa, m.

7. 
   Bir necha holatlarda qoplovchi tog’ jinsi hajmi ko’p holatlarda foydali qazilma hajmidan ko’p bo’ladi va bu ko’rsatkich konlarni ochiq usulda qazib olishning texnik-iqtisodiy jihatdan muvofiqligini ko’rsatadi. Karyer konturida qoplovchi tog’ jinsi hajmi quyidagicha aniqlanadi:
   

V = V - V



1.11. - rasm. Foydali qazilma zaxiralari klassifikastiyasi
в г.м u

8. 
   Karyeming yyer yuzasi bo’yicha karyyer osti o’lchamlari, uning
   

chuqurligi va bortlarining qiyalik burchaklariga bog’liq. Karyerning yyer yuzasidagi o’lchamlari analitik formulalar yordamida (yyer yuzasining tekis maydonida) yoki grafik formulalar bilan aniqlanadi. Karyerning o’zgaruvchan N chuqurligi bo’yicha karyerdagi kon massasining birinchi keltirib chiqarilgan hajmiy qiymati, balki qirqim maydonini (м²) ham ko’rsatadi:
S = = S+PMgA,,+xH²ctg²Pcp (1.25)
dH
(1.25) tenglamasiga karyer chuqurligini qo’yib, karyer maydonining yyer yuzasidagi kattaligini aniqlash formulasiga ega bo’lamiz.
Karyerning yyer yuzasi bo’yicha tugal chegarasidagi uzunligi L (m) va kengligi В (m) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L_K = L_d + 2^HpgP_K B_K = B_d + 2^HpgP_K

5. 
   POG’ONA VA UNING ELEMENTLARI
   

Pog’ona shakliga ega bo’lgan qavat ko’rinishidagi tog’ jinsi qatlami pog’ona deyiladi (1.12-rasm.). Pog’onani yuqori va pastdan chegaralovchi gorizontal yuza pog’onaning yuqori vapastki maydoni deyiladi.


1.12. - rasm. Pog’ona sxemasi:
1 - pog’onaning yuqori maydonchasi; 2 - pog’onaning pastki maydonchasi; 3 - pog’ona qiyaligi; 4 - pog’onaning yuqori brovkasi; 5 - pog’onaning pastki brovkasi; 6 - pog’ona zaboyi; a - pog’ona qiyalik burchagi
Yuqori va pastki maydonlar orasidagi vertikal masofa pog’ona balandligi deyiladi. Transport yo’llari joylashgan pog’ona maydoni pog’onaning transport



gorizonti deyiladi (1.13-rasm.). Pog’ona karyeming asosiy texnologik elementlaridan biri hisoblanadi. Qazib olinadigan massivni pog’onalarga bo’lishda kon uskunalarining ishchi parametrlarini, tog’ jinslarining fizik-texnik ko’rsatkichlarini, ularning yotish holati, konning kon-geologik va iqlimiy sharoitlarini inobatga olish kerak. Ish olib boriladigan pog’onaning aniqlovchi belgisi, bu transport gorizontining joylashuvidir. Har bir pog’ona bitta transport gorizontiga ega. Transport gorizontini pog’ona markazida joylashtirishda pog’ona ikkita: yuqori va quyi pog’onachaga bo’linadi (1.13-rasm.). Pog’onani qazib olishga mo’ljallangan uskunalar joylashgan maydon ishchi maydon deyiladi. Ishchi maydonning kengligi pog’ona balandligidan 2-4 marta katta

bo’ladi.

1 - yuqori pog’onaning ishchi maydonchasi; 2 - pastki pog’onaning ishchi maydonchasi; 3 - transport vositalari; h - pog’ona balandligi; h_n - nimpog’ona balandligi

Ish olib borilmaydigan, uncha katta bo’lmagan kenglikdagi berma deyiladi. Qo’llanilishiga ko’ra bermalar himoyalovchi va transport (bog’lovchi) bermalari bo’ladi. Himoyalovchi bermalar karyerning qurilish vaqtida ishchi bo’lmagan bortlarda yoki pog’onadagi ishlar yakunlangandan (pog’onani tugatishda) so’ng qoldiriladi. Bermalar kengligi oraliq bermalar orasidagi vertikal masofa bo’yicha uchdan bir qismidan kam bo’lmagan holatda qabul qilinadi. Bermalar ko’pi bilan har uchta pog’onadan keyin qoldirilishi lozim. Bermalarning kengligi barcha hollarda ularning mexanik tozalanishini ta’minlashi kerak. Bunday bermalarni tozalash uchun buldozerlar, uncha katta bo’lmagan ekskavatorlar, yuklagichlardan foydalaniladi. Transport bermalari

karyerning transport aloqalarini o’rnatishga qo’Uaniladi. Transport
bermalarining kengligi transport vositalarining turiga va harakatlanish jadalliligiga ko’ra tanlanadi.
Qazib olingan tomoni bo’yicha pog’onani chegaralovchi qiya yuza pog’ona qiyaligi deyiladi. Pog’ona qiyaligining uning yuqori va quyi maydonlari bilan kesishish chizig’i mos ravishda yuqori va pastki brovka deyiladi. Gorizontal maydon va pog’ona qiyaligi bilan hosil bo’ladigan burchak (1.12.-rasm.) pog’ona qiyalik burchagi deyiladi. Pog’ona qiyalik burchagiga ko’ra pog’ona qiyaligi turg’un va noturg’un holatda bo’lishi mumkin. Burchaklar qisqa muddatli va uzoq muddatli turg’un bo’lishi mumkin. Qisqa muddatli burchaklar muayyan vaqt ichida ishlar olib borishni ta’minlaydi (bir necha oy), bu esa ish olib boriladigan (doimiy harakatlanadigan) pog’onalarda xavfsiz ishlar olib borishilishini ta’minlaydi. Uzoq muddatli turg’un bo’lgan pog’ona burchagi karyerning butun ishlash vaqtida pog’onaning xavfsiz ishlashini ta’minlashi kerak (ishchi bo’lmagan pog’onalar).
Qisqa muddatli turg’un bo’lgan pog’ona burchagi muayyan vaqt davomida yemiriladi va shu tog’ jinsi turi va joylashish sharoiti uchun uzoq muddatli turg’unlik holatiga mos keluvchi qiyalik burchagini hosil qiladi. Zichlik, ushlanuvchanlik va tog’ jinslarining ishchi ishqalanishi pog’ona qiyalik burchagini hosil qiluvchi asosiy fizik-texnik xususiyatlardir. Pog’onaning qiyalik burchagi shuningdek uning balandligiga bog’liq (1.3. - jadval.).

1.2. jadval