гап мантиқий мундарижаси билан боглиқ эмас, деган фикр
ҳам йўқ эмас (Уи1е 1996: 25).
Ҳозирги кунда Ҳавайда яшаб ижод қилаётган
прагмалингвист Георг Юлнинг ушбу фикрини тўлигича
қувватлаш
маъқулмикан?
Пресуппозициянинг
инсон
билан, унинг билим даражаси билан боглиқ эканлигига
шубҳа йўқ. Аммо ушбу пресуппозициянинг шаклланиши
ва ҳукмнинг мантиқий қаторлари пайдо бўлишида
лисоний
бирликларнинг ҳеч қандай таъсири йўқ, дейишга журъатим
етмайди. Нутқий тузилма таркибидаги бирликлар ва ушбу
тузилманинг структуравий белгилари
пресуппозицияга
оид
маълумотни
ифодаловчи
воситалар
хизматини
^ггашини ҳам ҳеч ким инкор қилгани йўқ. Г.Юлнинг ўзи
ҳам пресуппозициянинг гап таркибидаги маълум лугавий
бирликлар
ва
синтактик тузилмалар
билан боглиқ
эканлигига таянган ҳолда
лексик ва структуравии
пресуппозицияларни фарқлашни таклиф қилади (¥и1е 1996:
28).
Бинобарин, (а) «У чекишни ташлади», (б)
«У шикоят
цила бошлади»,
(в)
«У яна кечикди» гапларининг
пресуппозициялари (а)
«У чекар эди», (б)
«Илгари у
шикоят қилмас эди», (в)
«У олдин ҳам кечиккан эди»
тарзида
эканлигини
биз
фақатгина
«ташламоқ»,
«бошламоқ», «яна» лугавий бирликлари қўлланишига
таяниб аниқлаймиз. Структавий пресуппозиция (з1гис1;ига1
ргезиррозйюп) эса масалан, қуйидаги сўроқ гапларда
намоён бўлади: (г)
«У цачон кетди?» =
«У кетган»; (д)
«Велосипедни цаердан сотиб олдинг?»= «Сен велосипед
сотиб олгансан». Ушбу ҳукмларнинг шаклланиши сўроқ
олмошли структура қўлланиши билан боглиқдир. А.
Нурмонов
ва
унинг
ҳаммуаллифлари
ҳам
пресуппозициянинг лисоний ифодаланиш шаклига -
моддий воситага, ташқи сигналларга эга эканлигини
эътироф этишади (Нурмонов ва бошқалар 1992: 115-116) ва
124
www.ziyouz.com kutubxonasi
бундай моддий воситалар
қаторига
турли лугавий
бирликлар, юклама ва кўмакчи кабиларни киритишади.
Прагмалингвистик
адабиётларда
«пресуппозицияни
фаоллаштирувчилар»
(рге
8
ирро$
1
Йоп
Ш§§егз)
деб
аталаётган (Уи1е 1996: 27; Ьеу
1
пзоп 1983: 179) ушбу
воситалар пресуппозициянинг «лисоний либоси»дир, улар
воситасида яширин маъно янада ботинлашади.
Умуман, семантик пресуппозициянинг қарийб барча
турлари аниқ лисоний кўрсаткичларга (индикаторларга)
эгадир. Буни Г.Юл келтирган жадвал мисолида ҳам кўриш
мумкин (Уи1е 1996: 30):
Пресуппозиция
тури
Мисол
Пресуппозиция
Экзистенциал
Апп
зт§з
«Эн
куйлаяпти»
Апп
ех
1
з
1
з
«Эн
мавжуд»
фактив
I ге§ге! 1еаут§
«Кетганимдан
афсусланаман»
11ей «Кетдим»
нофактив
Не рге!епс1ей 1о Ье
Ьарру «У ўзини
хурсанд
қилиб
кўрсатишга
ҳаракат қилди»
Не \уазп’1 Ьарру
«У хурсанд эмас
эди»
лексик
Не
шапа§ес1 1о
езсаре «У қочиб
кета олди»
Не 1пес1 1о езсаре
«У
қочишга
ҳаракат қилди»
структуравий
\УЬеп сИй зЬе сЬе?
«У қачон ўлган?»
8Ье сЬес1 «У ўлди»
контрфактив
1Ғ I \уегеп’1 Ш,
«Касал
бўлмаганимда
(эди)»
I аш Ш
«Мен
касалман»
125
www.ziyouz.com kutubxonasi
Жадвал гувоҳлик
беришича, фактив ва нофактив
пресуппозицияларда
хулосавий
ҳукм
воқеанинг
ҳақиқатдан содир бўлаётганлиги ёки бўлганлиги факт
эканлигига
асосланади
ҳамда
ушбу
хулосанинг
ифодаланишида «билмоқ», «англамоқ», «афсусланмоқ»,
«хабардор бўлмоқ» каби бирликларнинг тасдиқ ва инкор
шакллари иштирок этишади. Контрфактив пресуппозиция
эса
билдирилаётган
маълумотнинг
ҳақиқатга
мос
эмаслигига ишорадир:
«Агарда сен менинг дўстим
Do'stlaringiz bilan baham: