Monografiy indd

14
Биринчи фасл
Биринчи фасл
АТАМАЛАРИНИНГ СЕМАНТИК 
СТРУКТУРАСИ ҲАҚИДА
Ахборот технологиялари асрида ижти моий-сиёсий 
фаол ҳаёт, илмий кашфиёт ва тадқиқотлар туфайли 
янги-янги атамаларнинг вужудга келиши ҳеч кимга сир 
эмас. Бу ҳодиса янгилик бўлмай, асрлар мобайнида янги 
ту шунча, ҳодиса ва буюмларни ифода этиш учун керак 
бўлган. Шу тариқа, у ёки бу сабаб туфайли тилнинг 
захираси доимо янги сўзлар билан бойиб борган. Бунга 
нафақат тарихий ва сиёсий, балки маданий ва илмий-
техник ҳодисалар ҳам туртки бўлган.
Янги терминларнинг пайдо бўлиши тар жимонлар 
тажрибасида кенг ёйилган ҳодиса. Номаълум терминни 
таржима қилиш янги терминларни пайдо қилишга 
асосланади. Шубҳасиз, энг оммабоп усул ўзлаштириш 
ҳисобланади ва фақат шунинг учун ҳам, байналмилал 
сўзлар катта кўламга эга. Бугунги кунда ўзлашган 
лексиканинг бойишида интернет асосий ресурслардан 
бири ҳисобланади. Бундан ташқари, янги терминлар 
тилнинг ички ресурслари асосида ҳам пайдо бўлади. 
Одатда, мавжуд умумистеъмол сўз ёки атама 
маъносининг кенгайиши янгисининг пайдо бўлишига 
олиб келади. Маъно кенгайишининг сабаблари 
етарлича. Масалан, кўп атамалар нинг бир пайтнинг 
ўзида умумий лексикада ҳам мавжудлиги ва бирор 
фаннинг бўлимида бошқа ўзига хос маъноси борлиги 
бунга яққол далилдир. Бу ҳақда 
Х.Ш.Нарходжаева
ўзбек тили ҳамроҳ моҳиятли терминларини 
тизимли ўрганиш муаммоларини ўрганиб, “...

---

15
Атамаларининг семантик структураси ҳақида
тилнинг ижтимоийлиги ва унинг тараққиётидаги те-
жамкорлик тамойили ҳамроҳ моҳиятли тер минларнинг 
мавжудлигини таъминлайди” – дейди ва соф ўзбек 
тилига хос бўлган ва фақат терминологик маъногагина 
эга бўлган терминни мавжуд эмаслигини таъкидлайди. 
ЎТИЛдан олинган ҳамроҳ моҳиятли терминларни 
таҳлил қилиб, ҳар бирига изоҳ беради
1
.
Бугунги кунда “термин” ёки “атама” сўзлари орасида 
фарқ борлиги тўғрисида ай рим тилшуносларнинг 
фикрлари тўқнаш ке лаётганлиги бу масалада яна кўп 
изланиш лар қилиниши кераклигидан далолат беради. 
Тадқиқотлар билан ойдинлик киритилгунига қадар биз 
ЎТИЛда белгилаб қўйилган фактга асосланиб, мазкур 
сўзларни битта лексик маънога эга турли тиллардаги 
тушунча бўлиб, бир синонимик қаторда туради деб 
ҳисоблаймиз.