Moliyaviy va boshqaruv hisobi

BOB BOSHQARUV QARORLARINI QABUL QILISH

14.1. Ishlab chiqarish zararsizligini tahlil etish. SVR-boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun asos sifatidagi tahlil

Amaliy faoliyatda har qanday ishlab chiqarish korxonasi rahbari turli xil boshqaruv qarorlari qabul qilishga majbur bo’ladi. Baholar, korxona xarajatlari mahsulot sotish hajmi va tuzilmasiga daxldor har bir qabul qilingan qaror pirovard- oqibatda korxona moliyaviy natijasida namoyon bo’ladi. Zararsizlik nuqtasini belgilash - boshlang’ich vaqtidan korxona daromadlari uning daromadlarini to’la qoplashini aniqlash bu kategoriyalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqligi va o’zaro aloqadorlikni aniqlashning oddiy va xiyla aniq usuli hisoblanadi.
“Xarajatlar-mahsulot hajmi-foyda” (Cost-Volume-Profit, SVP- tahlil) o’zaro aloqadorlik tahlili uslubiyot zararsizlik nuqtasini aniqlashda menejerlarning qudratli qurollaridan biri hisoblanadi.
Tahlilning bu turi korxona faoliyatini rejalashtirish va taxminlashning eng samarali vositalaridan biri sanaladi. U korxona rahbarlariga o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar, baho va mahsulot sotish hajmi o’rtasidagi qulay mutanosibligini aniqlash, ishbilarmonlik imkonini tug’diradi. Mazkur usuldan foydalanar ekan, buxgalterlar, auditorlar, ekspertlar va konsultantlar moliyaviy natijalarga ko’proq teran baho berishlari va korxona ishini yaxshilash uchun tavsiyalarni aniqroq asoslashlari mumkin.
Marjinal daromad, rentabellik chegarasi (zararsizlik nuqtasi), ishlab chiqarish dastagi va chidamlilik marjinal zahirasi CVP - tahlilining asosiy unsurlari hisoblanadi.
Ishlab chiqarish korxonalarida marjinal daromad deb mahsulot (ishlar xizmatlar) sotishdan korxonaga tushgan tushum va uning ishlab chiqarish tannarxi so’mmasi o’rtasidagi tafovutga aytiladi.
Rentabellik chegarasi(zararsizlik nuqtasi) - mahsulot sotish hajmini xarakterlaydigan ko’rsatkich bo’lib, bunda mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan korxonaga tushgan tushum uning barcha mushtarak xarajatlariga tengdir, ya’ni sotishlarning shunday hajmiki, unda korxona na foyda ko’radi, na zarar.
Ishlab chiqarish dastagi - bu mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish hajmining o’zgarishiga bog’liq holda korxona foydasi bilan boshqarish mexanizmidir.
Chidamlilikning marjinal zahirasi - bu mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushgan haqiqiy tushumning chegarasi (rentabellik ostonasi) dan og’ish foizidir.
Doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarni qoplovchi tushum hajmini hisob-kitob qilish uchun ishlab chiqarish korxonalari o’z amaliy faoliyatlarida marjinal daromat hajmi va koeffitsienti kabi ko’rsatkichlardan foydalanadilar.
Marjinal daromad hajmi korxonaning doimiy xarajatlarini qoplash va foyda olishga qo’shgan hissasini ko’rsatadi.
Marjinal daromad hajmini aniqlashning ikki usuli mavjud.
Birinchi usulda sotilgan mahsulot uchun korxona tushumlaridan barcha o’zgaruvchan xarajatlarni chiqarib tashlaydilar. Ikkinchi usulda esa marjinal daromad
hajmi korxona doimiy xarajatlari va foydasini ko’paytirish yo’li bilan belgilanadi.
Marjinal daromadning o’rtacha hajmi deganda mahsulot bahosi bilan o’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar o’rtasidagi tafovut tushuniladi. Marjinal daromadning o’rtacha hajmi buyumning doimiy xarajatlarini qoplashga qo’shgan xissasi va olgan foydasini aks ettiradi.
Marjinal daromad koeffitsienti deb mahsulot sotishdan tushgan tushumdagi marjinal daromad hajmining ulushi yoki (alohida buyum uchun) tovar bahosidagi marjinal daromad o’rtacha hajmining ulushiga aytiladi.
Iqtisodiy nazariya amaliyotida CVP-tahlili o’tkazishning ko’plab usullari mavjud. Ularni sinchiklab o’rganish shuni ko’rsatadiki, zararsizlik nuqtasini belgilash va ularga ta’sir etmaydigan omillarni aniqlash uchun ko’plab formulalar qo’llaniladi (besh-o’ntacha). Shu bilan birga, amaliyotning o’ziyoq shunday bir har yoqlama formulani qo’llashni talab etadiki, u CVP-tahlilini tashkil etuvchi barcha baholarning o’zaro aloqadorligini o’rnatishga va xiyla oddiy yo’l bilan har bir omilning ta’sirini aniqlashga imkon tug’dirsin. Nazarimizda, bunday maqsadga erishish uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:

_{N } ^SЉ”Џ“ ^{ P} _
^М‡Џ р‘
_S Љ”Џ“ <sub> P


 S…</sub>—ЌЌ

р ‡Џ‡Џ‘р‘


bunda N - tabiiy ko’rsatkichlardan mahsulot hajmi; P - foyda so’mmasi;
Ts_birl - doimiy xarajatlar so’mmasi; S_doim - doimiy xarajatlar so’mmasi;
S_birl^o’zg - o’zgaruvchan xarajatlarni mahsulot birligi so’mmasi; M_birl - marjinal daromadning mahsulot birligiga so’mmasi.
_S Љ”Џ“ _{ P}

 S…
N 