Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Nomoddiy aktivlarni qabul qilish va hisobdan chiqarish tartibi hamda ularni hujjatlarda rasmiylashtirish

Tarmoq korxonalardagi xo’jalik muomalalarini, moddiy javobgar shaxslardagi qiymatliklarni, shuningdek boshqa yuridik shaxslar bilan olib boriladigan hisob- kitoblarni hisobga olish va tahlil qilishni ta’minlash uchun buxgalteriya hujjatlaridan keng foydalaniladi. Iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodchi olimlar tomonidan buxgalteriya hujjatlari va hujjatlashtirish haqida turli fikrlar bildirilgan.

Jumladan, prof. M.Ostonaqulov «Buxgalteriya hisobida hujjat deb huquqiy asosga ega bo’lgan, ma’lum rekvizitli ish qog’ozga aytiladi» deb ta’riflaydi.²
M.Umarova tomonidan esa quyidagi fikr bildirilgan: “Hujjatlashtirish-bu korxona xo’jalik faoliyatini kuzatib borish, hisobga olinadigan xo’jalik muomalalarini nazorat qilish va aks ettirishning asosiy usulidir”.³
A.Karimov va A.Ibragimov tomonidan quyidagi fikrlar bildiriladi:
«Buxgalteriya hisobida muhim ahamiyatga ega bo’lib, har qanday sodir bo’lgan xo’jalik muomalasi hujjatlarda rasmiylashtirilishi kerak. Hujjatsiz buxgalteriya hisobida yozuvlar amalga oshirilmaydi. U yuridik asosga ega bo’lib, korxona faoliyatiga baho berishda buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining ishonchliligini ta’minlaydi».⁴
V.Kojinovning fikriga ko’ra, «Hujjatlashtirish-bu hujjatlar majmuasi bo’lib, korxona xo’jalik faoliyati to’g’risida to’liq va uzluksiz ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Har qanday hujjat-xo’jalik muomalalarini yozma ravishda qayd etishi kerak. Uning yuridik kuchga ega bo’lishi rekvizitlari bilan belgilanadi».⁵
Tarmoq korxonalarining moliya-xo’jalik faoliyatlarida sodir bo’ladigan muomalalar mazmuni, tayinlanishi va shakliga ko’ra turli xil hujjatlar qo’llashni talab etadi. Unda buxgalteriya hujjatlari tayinlanishi, muomalarni qayd etish tartibi, muomalalarni qamrab olish, yozuvlarning soni va tuziladigan joyiga qarab tasniflanadi. Buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish asosida boshlang’ich hisob shakllanadi.
Boshlang’ich hisob hujjatlarini to’ldirilishi, xo’jalik muomalalarini sodir bo’lgan joylarida aks ettirish, shuningdek ularni to’g’ri aniq tuzilishi va buxgalteriyaga o’z vaqtida topshirilishini amalga oshiradi va nazorat qiladi.
Buxgalteriya hisobi tizimidagi yangi ob’ekt nomoddiy aktivlarning dastlabki hisobini tashkil etish, korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyatlarida buxgalteriya hisobi ishlarini to’g’ri olib borish, xarajatlarni tannarxga yoki davr xarajatlariga qo’shish, moliyaviy natijalarni aniqlash imkonini beradi.
Tarmoq korxonalarda nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini shakllantirish tartibini quyidagicha ifodalash mumkin (Jadval).





² Ostona¢ulov M. “Buxgalteriya hisobi nazariyasi”. T.: Mehnat-1994 yil. 296-bet.
³ Umarova M., Eshboev.O’., Axmadjanov.K. “Buxgalteriya hisobi”. T.: Mehnat-1999 yil. 20-bet. ⁴ Karimov A., Ibragimov A. “Xorij sarmoyalari buxgalteriya hisobi”. T.: O’zbekiston – 1999 yil. 13-bet.
⁵ Kojinov V.Ya. “Buxgalterskiy uchet”, “1 Federativnaya Knigo Torgovaya Kompaniya”. M.: 1998
g. 39-str.
Nomoddiy aktivlarning sotib olish manbalari baholash darajasiga bog’liq bo’ladi.
Nomoddiy aktivlarning baholari quyidagi turlarga bo’linadi: shartnoma bahosi, kelishilgan baho, bozor bahosi, balans bahosi. Mulkning, dastlabki qiymati harajatlarga bevosita bog’liq. Bu esa o’z navbatida qo’shma korxonalarda nomoddiy aktivlarni to’g’ri guruhlanishini taqazo qiladi.


Jadval