Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Trusov A.D. Kalkulirovanie sebestoimosti produktsii

Upravlencheskiy uchet. Uchebnoe posobie. / Pod red. A.D. Sheremeta. – M.: FBK-PRESS, 1999 – 510 s.

Upravlenie – eto nauka i iskusstvo: A. Fayol, G. Emerson, F.Teylor, G.Ford. – M.: Respublika, 1992. 240 s.

Chumachenko N.G. Metodi ucheta i kalkulirovaniya sebestoimosti promishlennoy produktsii. – M.: Finansi, 1965, - 124 s.

23.. Pardaev A.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma. Toshkent, T.:
“Akademiya” nashriyoti. 2002. 176 b.

24. 
    Paliy V.F. Upravlencheskiy uchet -M.: “Soyuzaudit”. 1997, 260 s.
    
25. 
    Rizaqulov A.A., Ibragimov A.K., Xasanov B.A., Mamatov Z.T., 53. A.Usanov “Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari” Toshkent. 1994, 1-2-3 tomlar. 320 b.
    
26. 
    Stoun T. Upravlencheskiy uchyot. –M., “Finansi i statistika”. 1996, 135 s.
    
27. 
    Xoshimov B. A. Razvitie buxgalterskogo ucheta na osnove mejdunarodnix standartov v Respublike Uzbekistan. IER., Vashington, 1996, 124 s.
    
28. 
    Xasanov B.A., Uzoqov K. Soliqlar va nazorat. T.: -1994, 93 b.
    
29. 
    Qodirxonov S.B. Sanoat korxonalarida buxgalteriya hisobi. T.:
    

“O’zbekiston”. 1993, 360 b.

24. 
    Qodirxonov S., Jumaniyozov K., Qodirxonov N. Chet el firmalarida boshqaruv hisobini yuritish asoslari.T.:,1995,160
    

13. BOB MAHSULOT (ISHLAR‚ XIZMATLAR) TANNARXINI KALKULYATSIYA QILISH

    1. 
       Mahsulot tannarxini tarkibi va turlari. Ishlab chiqarishni boshqarishda mahulot tannarxini kalkulyatsiya qilish ahamyati
       

Mamlakat iqtisodini bozor munosabatlari yo’liga o’tkazish, korxonalarga o’z faoliyati natijalari uchun to’la iqtisodiy mustaqillik va javobgarlik berilishi nazariy jihatdan o’z xarajatlari va tannarxi bilan samarali boshqarishda korxona manfaatdorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish kerak edi. Biroq sobiq sho’rolar tizimidan meros qolgan korxonalar o’rtasidagi an’anaviy xo’jalik aloqalarining uzilishi, narxlarning oshishi, birinchi navbatda xom-ashyo, energiya uzatuvchi va transport xizmatiga baholarning oshishi tannarxining keskin ko’tarilib ketishiga, ishlab chiqarish hajmining kamayishiga, ko’p hollarda esa korxonaning faoliyatining to’xtab qolishi va ularni tugatishga olib keldi. Sanoatdagi inqiroz shunga olib keldiki, so’ngi o’n yil ichida amalda qo’llanib kelgan xarajatlar bilan boshqarish tizimining foydali elementlari qo’ldan boy berilgandi. Shunday qilib, xarajatlar va tannarx bilan samarali boshqarishga amaliy jihatdan qayta o’rganish vaqti keldi.

Bu muammoni hal etish ko’p jihatdan boshqaruv hisobining va xususan mahsulot tannarxi xarajatlari va kalkulyatsiya qilish hisobining ta’sirchan tizimini tashkil etishga bog’liq. Shu munosabat bilan avvaliga mahsulot tannarxi xarajatlari va kalkulyatsiyasi hisobi uslublariga nisbatan o’z qarashimizni aniqlab olish maqsadga muvofiq;
Ya.V. Sokolov “Buxgalteriya hisobi nazariyasi asoslari”ishida turli mualliflar nuqtai-nazarini umumlashtirib, mazkur muammoga to’rtta yondashuvini ajratib ko’rsatadi: 1) kalkulyatsiya xarajatlar hisobini shart qilib qo’yadi; 2) xarajatlar hisobi kalkulyatsiyani shart qilib qo’yadi; 3) kalkulyatsiya va hisob bir-biriga o’xshaydi; 4) kalkulyatsiya va xarajatlar hisobi bir-biriga bog’liq bo’lmagan tushunchalardir.
Mazkur muammo bo’yicha turli nuqtai-nazar vakillari o’z fikrini qanday asoslashtirishni ko’rib chiqaylik.
Birinchi nuqtai nazar vakillari sarasiga A.Z.Popov, N.A. Balatov, B.A. Bunimovich va boshqalar kiradi. Ular o’z nuqtai-nazarlarini shu bilan asoslaydilarki, tannarx buxgalteriya hisobini asosiy manbai, korxona faoliyatining sintetik ko’rsatkichi hisoblanadi. Binobarin mahsulot tannarxini hisobga olish xarajatlar hisobi yurgizish zaruriyatini shart qilib qo’ydi. Ular fikrimizcha, tannarxi bu maqsad, xarajatlar hisobi esa- maqsadga erishish vositasi hisoblanadi.
Bizningcha, bu fikr bahsga sazovordir. Mahsulot tannarxini aniqlash chog’ida mutaxassislarni birinchi navbatda xarajatlar hisobi tartibi va ularni turli qaydnomalarga aks ettirilishi haqidagi emas, balki ko’proq xarajatlarning o’zi haqidagi axborot qiziqtiradi. Buning ustiga, taxminiy yoki rejaviy tannarxni aniqlayotganda buxgalteriya hisobining haqiqiy ko’rsatkichlardan, odatda,
foydalanmaydilar. Bundan tashqari, hisobning kalkulyatsiya maqsadlarga tobeligi alohida menejerlarning “zarur” ma’lumatlar olishiga, oqibatda esa mahsulot haqiqiy tannarxining buzib ko’rsatilishiga olib kelishi mumkin.
Ikkinchi nuqtai-nazar vakillari K.I. Arnold, D.A. Mudrov, V.I. Stotskiy, R.Ya. Veytsman, M.X. Jebrak va boshqalar kiradi. O’z nuqtai-nazarlarini asoslashda asosiy dastak qilib, mahsulot tannarxini hisobga olish uchun birinchi galda uni tashkil etuvchilarni qayd etish zarur, ya’ni xarajatlar hisobini yurgizish zarur, shundan keyingina kalkulyatsiya qilinadi. Ularning fikricha, xarajatlar hisobini kalkulyatsiya shakllantirmaydi, balki aksincha, xarajatlar hisobi tannarxni ahamiyatini oshiradi. Bu yondashuvda xarajatlar va kalkulyatsiya hisobi qat’iy ajratib qo’yilgan bosqichlar deb qaraladi:
- xarajatlar hisobi birlamchi, kalkulyatsiya esa ikkilamchi. Bunda xarajatlar hisobi kalkulyatsiyasiz kalkulyatsiya esa xarajatlar hisobisiz mavjud bo’la olmaydi. Shuni ta’kidlash joizki, bunday yondashuv olimlar tomonidan ikki tomonlama tanqidga uchradi: 1) metodologiya va kalkulyatsiya qilish hisobi maqsadlari o’rtasida chegara paydo bo’ladi; 2) ishlarni takroran olib borish xavfi kelib chiqadi: bir tomondan xarajatlar hisobi bo’yicha, ikkinchi tomondan - mahsulot haqiqiy tannarxni kalkulyatsiya qilish bo’yicha.
Uchinchi nuqtai nazar vakillari S.F. Ivanov, N.V. Bogorods-kiy, A.S. Margulis va boshqalar oldingi yondashuvni to’la inkor etadilar. Masalan, A.Sh. Margulis aytadiki, “kalkulyatsiya qilish metodini xarajatlar hisobi metodidan uzilib qolishi, buning ustiga metodning iqtisodiy asosda chiqimlarni aniqlash va o’rganishga yondashuv sifatida texnik hisob-kitob varianti bilan almashtirilishi kalkulyatsiya jarayonining ta’siri pasayishi, uni hisob bazasidan sun’iy ravishda ajratib qo’yishni anglatadi”.
Biroq masala muammoni bir-biriga o’xshash va ularni tarkibi jihatdan qo’shib yuborishga bo’lgan urinishlar samarali boshqaruv qarorlariga olib kelolmadi. Bunday yondashuvda xarajatlar hisobi maqsadi deb boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun axborot taqdim etish emas, balki mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish deb tan olinadi.
To’rtinchi yondashuv oldingisiga javob hisoblanadi. Uning vakillari (N.G. Chumachenko, E.K. Gilde, V.B. Ivashkevich va boshq.) kalkulyatsiyani xarajatlar hisobidan ajratib qo’yishni va ularni turli-turli tushunchalar deb qarashni zarur deb hisoblaydilar. Masalan, I. A. Basmanov shu munosabat bilan yozadiki, o’zgarish predmetlari kabi anglash usullarining ham turli-tumanligi xarajatlar va kalkulyatsiyaga xos narsalardir. N. G. Chumachenko va P. P. Novichenkolar mazkur nuqtai-nazarni qo’llagan holda mahsulotga xarajatlar hisobi usullarini va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullarini ajratishni taklif qiladilar.
Biz xarajatlar va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullarini turli tushunchalar deb qarash zarur degan nuqtai-nazarni qo’llovchi iqtisodchilarning fikrlariini qo’llab-quvvatlaymiz. Shu munosabat bilan Ya. V. Sokolovning
“...xarajatlar hisobi va kalkulyatsiyani to’la bir-biridan ajratib qo’yish zarur degan qarashni eng to’g’ri qarash deb hisoblaymiz, chunki bu holda quyidagilar e’tirof
qilinadi: 1) haqiqiy xarajatlar hisobi bo’lishi mumkin, ammo kalkulyatsiya bo’lmasligi ham mumkin; 2) haqiqiy xarajatlar hisobi bo’lmasligi ham mumkin, ammo kalkulyatsiya bo’lishi mumkin, masalan, tannarxning ishlab chiqarishni rivojlantirish mahsulotga hisob qilinishi. Binobarin, har ikkala tushuncha mustaqil va bir-biriga bog’liq bo’lmagan amaliy jihatdan ro’yobga chiqish mumkin. Ular o’rtasidagi munosabat xususiy xarajatlarga ega” deb aytish fikrlari diqqatga sazovordir.
Shunday qilib, biz kalkulyatsiyaning hisobidan va xarajatlar hisobining mustaqil ekanligini ta’kidlashimiz kerak. Bizningcha, ular o’rtasidagi chambarchas bog’liqlikka qaramay, ular hisob sharoitining alohida bosqichlari hisoblanadi, ulardan har biri o’z maqsadi va ob’ektiga ega.
S.A. Shchenkov ta’kidlaydiki, na rasmiy xujjatlarda, na maxsus adabiyotlar
“Xarajatlar hisobi va mahsulot tannarx kalkulyatsiyasi metodi” atamasining biron-bir tugal tafsili yo’q. Shu bois u bu atamani “Tannarx hisobi metodi” atamasi bilan almashtirishni taklif qiladi. Biroq “Tannarx hisobi” iborasini ham to’g’ri deb bo’lmaydi, chunki hisob vositasi bilan buxgalterlik hisobi hisoblar tizimida xarajatlarning tayyor mahsulot va uning xillariga olib o’tilgan turlari aks ettiriladi va guruhlashtiriladi. “Tannarx” ko’rsatkichi esa hisobga olinmaydi, balki mahsulot tannarxini hisob-kitob qilish yordamida aniqlanadi. Bizningcha, u yoki bu tushunchalar mohiyatini to’g’ri anglash uchun ular ko’zlagan maqsad va tadqiqot ob’ektlarini ko’rib chiqish zarur. Xarajatlar hisobini kalkulyatsiyasi turli maqsadlarini ko’zlaydi. Xarajat hisobi maqsadi korxona rahbarlari o’z vaqtida sifatli boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun ularga axborot etkazib berish hisoblanadi. Kalkulyatsiya maqsadi esa mahsulot, kishilar, xizmatlar birliklarining tannarxni hisoblashdir. Harajatlar hisobi va kalkulyatsiya bir-biridan o’z ob’ektlari bilan ham farq qiladi. Xarajatlar hisobi ob’ekti ular kelib chiqqan joy (qarashlar va javobgarli markazlari), ya’ni korxona, ishlab chiqarish, tsexlar, uchaskastkalari, xo’jalik hisobidagi brigadalar, qayta ishlovchilar, buyurtmalar, oqim chiziqlari (konveer) va h.k. lar hisoblanadi. Xarajatlar hisobi ob’ektini tanlashga texnologik jarayonlar xususlari, ishlab chiqarish namunasi, tuzilma, boshqarishlar, ichki xo’jalik hisobining ahvoli va boshqalar ta’sir ko’rsatadi. Kalkulyatsiya qilish ob’ektlari esa korxona ishlab chiqaradigan mahsulotlarining ayrim turlari ishlar va xizmatlardir.
Amalda kalkulyatsiya va xarajatlar hisobi ob’ektlari tez-tez bir-biriga mos kelib turadi. Bunday holatda mahsulot birligi tannarxini hisoblash uchun hisobi ob’ekti bo’yicha xarajatlarning umumiy summasi tayyorlangan buyumlar miqdoriga bo’linadi. Ular bir-biriga mos kelmay qolgan holda esa kalkulyatsiya ob’ekti birligi tannarxni aniqlash uchun hisob ob’ekti bo’yicha xarajatlar umumlashtiriladi va olingan natija tayyorlangan mahsulot miqdoriga bo’linadi. Bunday holda xarajatlar hisobi ob’ektlari kalkulyatsiya ob’ektining bir qismi (ulushi) bo’lib hisoblanadi.

2.