Moliyaviy va boshqaruv hisobi

2-jadval.

“Direkt-kosting” tizimi bo’yicha moliyaviy natijani aniqlash tartibi

№	Ko’rsatkichlar	Summa
1	Mahsulot sotishdan kirgan kirim	1000000
2	O’zgaruvchan xarajatlar	600000
3	Marjinal daromad (1q-2q)	400000
4	Doimiy xarajatlar	300000
5	Operatsion foyda	100000

Shunday qilib, “Direkt-kosting” hisob tizimi qisqartirilgan ko’rinishda quyidagi xususiyatlarga:

1. 
   Ґisobni birinchi navbatda marjinal daromad, ya’ni oraliq natijani aniqlashga yo’naltirilishi;
   
2. 
   Mahsulotni faqat o’zgaruvchan xarajatlar nuqtai-nazaridan hisob qilish va ishlab chiqarish tannarxini aniqlash;
   
3. 
   Butun korxona bo’yicha doimiy xarajatlar hisobi va ularni yakuniy moliyaviy natijani aniqlash uchun operatsion foydani kamaytirishga qaratish;
   
4. 
   Baholar va ularni tezkor boshqarish jarayoni bazasi sifatida marjinal daromadni aniqlash;
   
5. 
   Sotish hajmi, tannarx va foyda o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va munosabatni aniqlash;
   
6. 
   Zararsizlik nuqtasini belgilash, (bunda mahsulot sotishdan tushgan kirim uning to’la tannarxiga teng bo’ladi).
   

“Direkt-kosting hisobi tizimi”ning asosiy afzalliklari quyidagilar:

1. 
   Mahsulot tannarxini hisoblashdagi soddalashtirish va aniqlik (chunki tannarx faqat o’zgaruvchan xarajatlar qismidagina rejalashtiriladi va hisobga olinadi).
   
2. 
   Mehnat turlari o’rtasida doimiy xarajatlarni shartli taqsimlash uchun murakkab hisob-kitoblar tuzish bo’yicha protsessorlarning yo’qligi (ularni mahsulot tannarxi tarkibiga kiritmaydilar va moliyaviy natijani kamaytirishga bevosita yozib qo’yadilar).
   
3. 
   Rentabellik darajasi (zararsizlik nuqtasi, sotish hajmi), korxona zahirasi va mahsulot yoki buyurtma bahosining quyi chegarasini aniqlash imkoniyati.
   
4. 
   Mahsulotning xilma-xil turlari bo’yicha rentabellik darajasini qiyosiy tahlil qilish imkoniyati.
   
5. 
   Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning qulay dasturini aniqlash imkoniyati.
   
6. 
   O’zi ishlab chiqargan mahsulot yoki xizmatlar, ularni chetdan sotib olish o’rtasidagi tanlov imkoniyati.
   

“Direkt-kosting” rahbarlarga butun korxona bo’yicha ham, turli mahsulotlar bo’yicha ham marjinal daromadning o’zgarishiga e’tiborni kuchaytirishga imkon beradi: yuqori rentabelli mahsulotni aniqlash, chunki sotish bahosi va o’zgaruvchan xarajatlar summasi o’rtasidagi tafovut alohida mahsulotlar tannarxi doimiy xarajatlarni yozib qo’yish natijasida yashirinib qolmaydi, tizim bozor sharoitlari o’zgarishga javoban ishlab chiqarishni tez ilg’ab olish imkonini beradi. Bunday sharoitda u yana bozor va erkin raqobat sharoitida korxonani boshqarish tizimi- marketingning tarkibiy qismiga aylanadi.
S.A. Stukovning ta’kidlashicha, “Direkt-kosting”ning yana bir muhim afzalligi shundaki, “tannarxni faqatgina o’zgaruvchan xarajatlar bilan chegaralab qo’yish xarajatlari, moddalarning keskin kamayuvchi miqdorini normalashtirish, rejalashtirish, hisob va nazoratning soddalashtirishga imkon tug’diradi: tannarx ko’proq “ko’zga ko’rina boshlaydi”, alohida xarajatlar esa-yaxshiroq nazorat etiladi.
Nazorat qilinadigan ob’ektlar qancha ko’p bo’lsa, ular o’rtasidagi e’tibor shuncha kuchliroq tarqaydi, nazorat shuncha bo’shashib ketadi”.
Bundan tashqari, “Direkt-kosting” hisobi tizimi doimiy xarajatlar ustidan tezkor nazorat o’rnatishga imkon beradi, chunki tannarxni nazorat qilish jarayonida standart (normativ) xarajatlar (ya’ni diret-kosting Standart-Kost bilan birgalikda tashkil etiladi) yoki moslashuvchan smetalardan foydalaniladi. “Direkt-kosting” tizimida standartlar qo’llanar ekan, ham o’zgaruvchan ham doimiy xarajatlarga normalar belgilanadi. Moslashuvchan smetalar asosida nazorat o’rtasida birinchi navbatda xarajatlarni doimiy o’zgaruvchanlarga bo’lishga tayanadilar. Shu bilan bir vaqtda shuni nazarda tutish kerakki, to’la tannarx hisobi tizimida qo’shimcha xarajatlar taqsimlanmagan summasining bir qismi bir davrdan boshqasiga o’tadi, shu bois ularni nazorat qilish sustlashadi. Bunday xolda “Direkt-kosting qo’shimcha xarajatlar taqsimlanishining mehnattalabligini kamaytirishga yordam beradi. Shu bilan birga “Direkt-kosting”ning nazariy va amaliy tadqiqoti uni xos bo’lgan kamchiliklarini aniqlashga imkon beradi:

1. 
   Raqobat kurashida demping – bu alohida mahsulotlar bo’yicha bozorda imtiyozli holatga erishish uchun ataylab pasaytirilgan baholar bo’yicha tovarlar sotishdan foydalanganda shunday xatar yuzaga keladiki, doimiy xarajatlar marjinal daromad hisobidan qoplanishi mumkin bo’lmaydi, ya’ni korxona zararlar qopqoniga tushib qoladi.
   
2. 
   “Direkt-kosting” tizimini qo’llab quvvatlamaydiganlar fikricha, amaliy faoliyatda xarajatlarni doimiy va o’zgaruvi xarajatlarga taqsimlashda birmunchaqiyinchiliklar yuzaga keladi. U so’ngroq ko’rib chiqiladigan vaqtning uzoqligiga va mahsulot hajmining tahlil etiladigan miqyosiga bog’liq bo’ladi. Ularning fikricha, “Direkt-kosting” tizimiishlab chiqarilgan mahsulot qancha turadi
   

va uning to’liq tannarxi qanaqa degan savollarga javob bermaydi. Shu bois tayyor mahsulot yoki tugallanmagan mahsulotning to’liq tannarxini bilish zarur bo’lganda shartli-doimiy xarajatlarning qo’shimcha tarzda taqsimlash talab etiladi. Aks holda ular qiymati pasayib ketadi.

3. 
   Faqat ishlab chiqarish tannarxi, ya’ni moddalarning qisqartirilgan nomenklaturasi nuqtai-nazaridan hisob olib borish hisobning O’zbekiston tizimi talablariga javob bermaydi, chunki qonunga binoan zaruriy mahsulotning to’la tannarxi hisob-kitobi yo’q bo’ladi.
   

Endi “Direkt-kosting” tizimini O’zbekiston korxonalarini boshqarishda qo’llashning imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini ko’rib chiqamiz.
Kalkulyatsion variant O’zbekiston hisobi uchun an’anaviy hisoblanadi. Undagi hisob mahsulotning to’la tannarxi haqida ma’lumotlar olishga qaratilgan. Bu variantda mahsulot tannarxi doimiy va o’zgaruvchan, asosiy va qo’shimchalarga, bevosita va bilvosita, uzluksiz ishlab chiqariladigan va davriylikka bo’linishdan qatiy nazar korxonaning barcha xarajatlari kiradi. Bevosita mahsulotga ta’luqli bo’lmaydigan xarajatlar bir oy mobaynida yig’uv taqsimot hisoblarida to’planadi, so’ngra tanlangan bazaga mutanosib tarzda mahsulot tannarxiga o’tkaziladi. Biroq bu variantda bir muhim holat hisobga olinmaydi: mahsulot birligi tannarxi mahsulotni ishlab chiqarish hajmi o’zgarganda o’zgaradi. Agar korxona mahsulot chiqarish va sotishni kengaytirsa mahsulot birligi birligi tannarxi pasayadi, agar korxona mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartirsa, tannarx o’sadi.
Bunday sharoitda O’zbekiston korxonalarida “Direkt-kosting” tizimi qo’llash zarurligi va maqsadga muvofiqligi dolzarb bo’lib qoladi. Bu borada 1991 yil burilish davri bo’ldi. Bunda O’zbekiston korxonalari asta-sekin cheklangan tannarxni kalkulyatsiya qilishning O’zbekiston hisobi uchun noan’anaviy bo’lgan usulini o’zlashtira boshladilar. Bu usul “Direkt-kosting” tizimi asosida joriy qilina boshladi. O’zbekiston Moliya Vazirligining 1991yil 2 iyuldagi 40-sonli “Buxgalterlik hisobini yurgizish va kichik korxonalarda hisob registrlarni qo’llash bo’yicha tovarlar to’g’risida”gi xatida belgilab qo’yilganki, hisob obektlarining arzimagan miqdoriga (mahsulot turlari, ishlab chiqarish subektlari va h.k.) va bevosita xarajatlardan xoli qilingan umumxo’jalik (qo’shimcha) xarajatlarni hisobga oluvchi ishlab chiqarish jarayonining qisqa muddatli davrga ega kichik korxonalar ularni har oyda to’la ravishda sotilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) ga ketgan xarajatlarga yozib qo’yishlari mumkin. “Mazkur tavsiya buxgalteriya hisobida qo’shimcha xarajatlar “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotishdan olingan daromadlar” 9100 schyotning debeti va
“umumxo’jalik xarajatlar” 9400 schyotning krediti bo’yicha qayd etib qo’yishini ko’zda tutgan”.
Bu iqtibos ham korxonalar va tashkilotlar moliya-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi hisoblarining yangi rejasi yo’riqnomasining taxririda, 9400 schyotga tushuntirishlarda paydo bo’ladi. Unda shunday deb ko’rsatilgan: “Korxona ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni korxona qabul qilgan tartibga bog’liq ravishda ko’rsatib o’tilgan xarajatlar shartli-doimiy xarajatlar sifatida “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish” 9000 schyot debetiga yozib qo’yishlari mumkin”: Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi eski (1992 yil) va yangi (1994 yil) qoidasining 55 bandi, shuningdek, O’zbekiston
Respublikasida “Buxgalterlik hisobi va buxgalteriya hisobotini olib borish bo’yicha Qoida”ning 64 bandi (1998) tugallanmagan mahsulotni quyidagi bahoda aks ettirishga ruxsat berilgan: “Ko’plab va turkumlar ishlab chiqarishdagi tuganlanmagan mahsulotning haqiqiy va normativ (rejaviy) ishlab chiqarish tannarxi yoki xarajatlarning bevosita moddalari bo’yicha, shuningdek xomashyo, materiallar va yarim tayyor mollar qiymati bo’yicha balansda aks ettirilishi mumkin”.
“Direkt-kosting” hisob tizimini vaqtincha korxonalarda tatbiq etishda buxgalteriya hisoboti tuzish bilan bog’liq normativ xujjatlar imkon berdi.
Xulosa qilib ta’kidlamoqchimizki, “Direkt-kosting” tizimi bo’yicha O’zbekiston korxonalari hisobi amaliyotini tashkil etish shunchaki xavas emas, balki uni amaliyotga joriy etish bugungi kun talabidir. Uni qo’llash korxonalar ishlab chiqarishi va tijorat faoliyati samaradorligini oshirishga, sanab o’tilgan ko’rsatkichlar nazoratini, tahliliyligi va ishonchlililigini kuchaytirishga va mahsulot tannarxini pasaytirishning zahiralarini to’la aniqlash va foydalanishga imkon beradi.