Moliyaviy hisobot auditi

MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY 
TAMOYILLARI
47 
“Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida”gi Nizom qabul qilindi. Ushbu nizomda ichki 
audit xizmatining vazifa va funktsiyalari, xuquq va majburiyatlari, unga qo’yiladigan talablar va 
javobgarligi yoritilgan. Mazkur Nizomning 12-bandida “ichki nazoratning holatini tekshirish va 
ularning monitoringini olib borish yo’li bilan faqat ichki audit xizmati xodimlari tomonidan 
amalga oshiriladi” deyilgan. Bu albatta xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda samarali nazoratni 
amalga oshirishga imkon yaratadi.
Auditor buxgalteriya balansi auditini boshlar ekan, avvalambor u audit davomida 
foydalanadigan amallar ko’lamini, vaqt omilini belgilashda hamda auditorlik rejasi va dasturini 
tuzishda ichki nazorat tizimiga baho berishi lozim. 
Ichki nazorat tizimiga 12-AFMSga asosan quyidagicha ta’rif berilgan: ichki nazorat tizimi 
- xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati tomonidan moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qilish 
va samarali yuritish, aktivlar va hisob hujjatlarining saqlanishini ta’minlash, xato va firibgarlik 
holatlarini oldini olish va aniqlash, buxgalteriya yozuvlarining aniq va to’liqligi va o’z vaqtida 
ishonchli moliyaviy ma’lumotlarni tayyorlash maqsadida qabul qilingan tashkiliy tadbirlar, 
usullar va amallar (ichki nazorat vositalari) yig’indisi
1
.
400-sonli “Riskni baholash va ichki nazorat” deb nomlanuvchi auditorlik faoliyati xalqaro 
standartida ichki nazorat tizimiga ta’rif berilib va uning tashkiliy tuzilmasi yoritilgan edi. Lekin 
bu xalqaro standart 2004 yilda bekor qilinib, uning o’rniga №315 “Sub’ekt va uni xolatini bilish, 
muhim xatoliklar riskini baholash” deb nomlanuvchi yangi auditning xalqaro standarti qabul 
qilindi va bu standart 2007 yili takomillashtirilgan. 
Auditorlik tashkiloti ichki nazorat tizimini ishonchliligini baholashda uchta darajadan 
foydalanishi lozim: yuqori, o’rta, past. Ichki nazorat tizimini ishonchliligini baholashni 
ob’ektivligin oshirishda auditorlik tashkiloti yuqorida keltirilgan darajalardan tashqri boshqa 
darajalardan ham foydalanishi lozim. Xorij mamlakatlarida uni ishonchliligini besh-o’n balli 
sistemada, ayrimlari esa foizlarda (0-100) baholaydilar. Ichki nazorat tizimini batafsil 
baholashda, uni chuqurroq o’rganishga – turli test amallarini ishlab chiqishga, namunali savollar 
ro’yxatini tuzish; olingan natijalarni tahlil qilish, ballar shkalasi , koeffitsientlar va formulalardan 
foydalanish lozim. 
Ilmiy izlanishlarimiz davomida shunga amin bo’ldikki auditor ichki nazorat tizimini 
faqatgina test savolnomasidan foydalanibgina qolmasdan quyida keltirilgan shakllardan ham 
foydalanishi mumkin:

rahbar xodimlar va buxgalteriya hodimlarinining fikrlarini aniqlash uchun namunaviy 
savollar ro’yhatidan; 

tahliliy amallar bajarish yo’li bilan olingan ma’lumotlardan; 

maxsus blankalar va tekshiruv varaqalaridan; 

bloksxemalar va grafiklardan; 

kamchiliklar ro’yhati, bayonnomalar yoki dalolatnomalardan. 
O’zbekiston respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunda ichki nazoratga 
taalluqli qandaydir maxsus talablar qo’yilmagan. Shu sababli R.Do’smurotov ichki nazorat 
tizimini baholashda ikiita omilga tayanish lozim deydi: 

ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor uchun ham bir xil-
buxgalteriya balansining ishonchliligi va ob’ektivligini ta’minlash; 

auditorlik hisobotning tahliliy qismida ichki nazorat holatini ekspertiza qilish natijalarini 
aks ettirish zarur.
2