"Молиявий менежмент" фанининг предмети, объекти

1-савол баёни. Лойиҳани шакллантириш ва унинг техник-иқтисодий асос ҳамда молиявий мақсадлилигини баҳолашнинг охирги тайёргарликлари:
лойиҳани молиявий-иқтисодий томонларини асослашга тайёргарлик кўриш ҳисобланиб, бу қайсики инвестициянинг техник, молиявий ва тижорат томонларига боғлиқ бўлган барча аспектларини, унинг муқобиллигини таъминлашда муаммолар ва томонларини белгилайди. Шунинг учун бу жараёнда бу гурухга турли хил профил мутахассисларини жалб этиш зарур.
Булар:

• 
  мазкур тармоқдаги тажрибали иқтисодчи;
  
• 
  келгусида маҳсулот сотилиши бўйича бозор таҳлилларини амалга оширувчи мутахассислар;
  
• 
  келгуси маҳсулот ишлаб чиқариш технологиясини тушунадиган инженер-технолог;
  
• 
  сотиш ва сервисни ташкил этиш бўйича муаммо ва имкониятларини билувчи –инженер-конструктор;
  
• 
  аввалги ишлаб чиқаришга мос ишлаб чиқаришни ташкил этиш малакасига эга бўлган мухандис;
  
• 
  мазкур ишлаб чиқариш харажатларини ҳисоб-китоби бўйича масъул мутахассислар.
  

Капитал қўйилмани асослаётган даврида уни баҳолаш кўп жараёнли бўлиб, бу техник иқтисодий асос (ТИА) орқали ишлаб чиқилади, молиялаштириш схемасини танланади, мониторинг ва бошқалар олиб борилади. Ҳар бир даврида лойиҳа қиймати янгитдан аниқланади. Инвестицион харажатлар хақидаги маълумот унинг турлари ва шакллари бўйича ёйилган ҳолда бўлади. Бундай маълумотни асосий манбаси лойиҳани ТИА ёки «инвестицияни асослаш» дейилади. Алоҳида асосий фондларни сотиб олиш учун қилинаётган харажатларни баҳолаш шунга мос мулкни баҳолаш орқали амалга оширилади. Инвестицион харажатларни тақсимлашда қурилиш даврларида қурилиш объектлари харажати график асосда бир-бири билан боғланади. Инвестициялашни аввалги жараёнида уни мақсадлилиги хақидаги бошқарув қарорини факатгина лойиҳани аввалги ТИА бажарилгандагина қабул қилинади. Бунинг мақсади бозорни ўрганиш ва уни таҳлил этиш, лойиҳани амалга ошириш имкониятларини текшириш, муқобил вариантларни аниқлашдан иборат. Лойиҳа аввало техник-бажарувчанлик ва иқтисодий –мақсадлилик нуқтаи назаридан баҳоланади. Инвесторлар учун лойиҳани ғояси ҳаётий ёки етарли жозибадорлиги билан аниқланади. Инвестицион лойиҳа(ИЛ)ни аввалги баҳолаш – уни амалга ошириш имкониятларини техник кўрсаткичлари орқали аниқланади. Бунинг учун қуйидаги маълумотлар олинади:

• 
  талаб этилган характерга эга зарур жиҳоз билан таъминланган ИЛни техник ёки уни мавжудлик имкониятлари;
  
• 
  инфраструктурага ҳудуднинг яқинлиги, лойиҳани амалга ошириш жойларини мавжудлиги-ишлаб чиқаришни таъминловчи ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш тармоқларнинг комплексини мавжудлиги;
  
• 
  лойиҳани амалга оширишда районга қўйилган алоҳида талаблар - муҳит-иқлим, сув ва бошқа ресурсларни мавжудлиги, ишчилар ва бошқалар;
  
• 
  ишчиларнинг классифкацияси - билим савияси-бошқарув персонал, техник ходим мутахассислар ва бошқалар. ИЛ устидан ишни башлаётганда уни мақсаддилиги аввалги таҳлиллар асосида ўрнатилади: ички ва ташки бозордаги маҳсулотга бўлган талаб;
  
• 
  лойиҳани (ташкил этиш)амалга оширишда кутилаётган харажатлар ва жорий ишлаб чиқариш харажатлари жумладан ўзгарувчи ва доимий харажатлар;
  
• 
  хом-ашё, товар моддий захира (ТМЗ) ва жихозлар бўйича ривожланган бозорнинг мавжудлиги;
  
• 
  инвестицияни молиялаштириш манбалари;
  
• 
  лойиҳани амалга оширишни аввалги натижалари. Бу инвестиция олди жараёнини асосий томони бозорнинг (илмий- изланиш)таҳлили ҳисобланиб, бунда маҳсулот сотгандан сўнг ёки инвестициянинг кутган даражаси (натижаси)ни таъминлайди.
  

Инвестицион таклифлар жараёнида лойиҳа хақида маълумотларга қуйидагилар киради:

• 
  қурилишнинг даврийлиги, капитал қўйилманинг ҳажми, лойиҳани амалга оширишнинг йиллар бўйича ишлаб чиқариш харажатлари ва сотишдан келган тушум. кўп маълумотлар асосан ТИА тўзиш жараёнида бажарилиб, бунда инвестицияни илмий асослашдан бошланиб охири бевосита расм схемаларигача берилган бўлади.
  
• 
  лойиҳа ва ундаги иштирокчилар ҳақидаги маълумот - лойиҳалаштирилган ишлаб чиқариш характери ва уни жойлаштириш, маҳсулотлар таркиби, ишлатилаётган ресурслаш, технолгияси хақида, лойиҳа иштирокчилари функцияси ва таркиби, уларни ишлаб чиқариш ва молиявий жиҳатдан имкониятлари, ўзаро муносабатлар ва бошқалар.
  
• 
  лойиҳани иқтисодий жиҳатдан қамраб олиш - инфляция прогнози, валютани алмаштириш курсларини ўзгариши, ресурс ва маҳсулотларга бўлаётган баҳолар таҳлили, солиқ тизими ва бошқалар.
  
• 
  аралаш тармокда лойиҳани амалга оширишдаги самара хақидаги маълумот –халқ хўжалиги учун лойиҳани амалга ошириш самарасини сон ёки сифат жиҳатини ёзма кўрсатиш, аҳоли мулкларининг бозор қийматини ўзгаришига таъсири, талабларни ортиши, ишсизлик даражаси ва бошқалар орқали алоҳида товар ва хизматларнинг чакана баҳолари даражаси олинади.
  
• 
  инвестицион ва молиявий фаолиятдан келадиган пул оқими.
  
• 
  лойиҳани охирги кўриб чиқилиши ва бу бўйича қарор қабул қилиш. лойиҳани амалга оширишни мақсадлилиги, ёки қарор қабул қилиш учун асос ҳисобланган баҳолаш ишларини амалга ошириш. турли хил иштирокчилар ўзини аниқ мақсад ва рисклилигини, харажатлар ва даромадлилигини мос ҳолда илни баҳолаши мумкин. лойиҳа қанчалик сифатли ишлаб чиқарилса, у ҳолда буни баҳолаш шунчалик енгил бўлади. лойиҳани баҳолаш учун қўлланалаётган усуллар шунга мос ҳолда: техник, тижорат, бошқариш, ташкил этиш, молиявий ва иқтисодий томонлари баҳоланади.
  

2-савол баёни. Корхона маблағлари инвестицияланган қимматли қоғозлар йиғиндиси инвестиция портфели деб аталади. Инвестиция портфелини шакллантиришда қуйидаги тамойилларга риоя қилинади:

• 
  хавфсизлик (таваккалчиликни камайтириш);
  
• 
  даромадлилик;
  
• 
  ликвидлик;
  
• 
  қўйилмаларнинг ўсишига эришиш.
  

Бу тамойиллар муайян даражада бир-бирига нисбатан муқобил характерда бўлади. Масалан, даромадлиликни оширишга интилиш таваккалчиликни кучайтиради, яъни инвестиция қийматини бой бериш хавфи ортишига олиб келади. Юқори ликвидликка эга бўлган қимматли қоғозлар ҳамма вақт ҳам юқори даромад келтирмайди. Давлат қимматли қоғозлари ликвидлик даражаси юқори, таваккалчилик паст, лекин корхоналар қимматли қоғозларига нисбатан пастроқ даромад келтиради.
Янги ташкил топган, инновацион характердаги (фан-техника янги йўналишларига асосланган) корхоналар акцияларига даромадлар паст даражада кафолатланади, лекин капиталнинг келажакда ўсиши нуқтаи назаридан улар истиқболли ҳисобланади.
Юқорида кўрсатилган барча тамойилларга муҳим даражада риоя этилишига эришилган инвестицион портфел мувозанатли портфел дейилади. Таниқли ва ишончли фирмаларнинг қимматли қоғозларидан шаклланган портфел консерватив портфел бўлади. Агрессив портфел ликвидлиги юқори бўлмаган, хатар даражаси кучли, лекин келажакда тез юксалиши кутилаётган компаниялар қимматли қоғозларидан ташкил топади.
Инвестицион портфелни шакллантириш усуллари кўп. Улардан энг обрўлиси Уильям Шарп ва Гарри Марковицларнинг инвестицион портфел назариясидир⁴⁹. Бу назариянинг қоидалари қуйидагича:

1. 
   инвестициялар активлар турлари бўйича тўғри тақсимланиши лозим;
   
2. 
   муайян турдаги қимматли қоғозга инвестиция таваккалчилиги фойданинг кутилаётган даражадан фарқланиши эҳтимоли билан белгиланади;
   
3. 
   инвестицион портфелнинг умумий даромадлилиги ва хатарини унинг таркибини ўзгартириш орқали ўзгартириш мумкин;
   
4. 
   инвестицион портфелни шакллантиришда назарда тутилаётган барча мўлжаллар ва мезонлар эҳтимолий характерда.
   

Портфелнинг бир нечта турлари мавжуд:

• 
  ўсиш портфели – нархи тез ўсаётган қимматли қоғозлар тўплами;
  
• 
  даромад портфели – юқори ва қатъий жорий даромадни таъминловчи қимматли қоғозлар тўплами;
  
• 
  хатарли сармоя портфели – янги, “ёш” ва агрессив корхоналарнинг қимматли қоғозлар тўплами;
  
• 
  махсус (ихтисослашган) портфел – қимматли қоғозларнинг айрим гуруҳларинигина ўз ичигат олади;
  
• 
  балансдаги ёки аралаш портфел – турли хилдаги қимматли қоғозлар тўплами.
  

Портфелни шакллантиришдаги асосий мақсад таваккалчилик билан даромаднинг инвестор учун оптимал нисбатига эришиш ҳисобланади.
Оптималлик иложи борича хатар ҳисобига йўқотишларни камайтириш ва энг юқори даромадлилик билан характерланади. Хатарни минималлаштиришга кўпинча диверсификация, яъни хилма-хил фонд қийматликларини сотиб олиш ҳисобига эришилади. Бир турдаги қимматли қоғоздан олинган юқори даромад ҳисобига қопланади.
Портфелни ташкил қилишда сармоядор қуйидаги мақсадларга эътибор бериши лозим:

1. 
   портфелдан даромадни максималлаштириш мақсади;
   
2. 
   портфелга кирган қимматли қоғозларни курс бўйича баҳосининг оширишга мўлжалланган мақсадлар;
   
3. 
   ўзи учун мақбул бўлган таркибдаги хатар ва даромадлилиги даражаси бўйича салмоғини аниқлаш.
   

Портфелни назарий ва амалий бошқаришда 2 хил ёндашиш мавжуд: анъанавий ва замонавий.
Анъанавий ёндашиш фундаментал ва техник таҳлилга асосланган. У кўпроқ қимматли қоғозларни тармоқлар бўйича кенг доирада сотиб олишга мўлжалланади.
Портфелларни замонавий бошқариш назарияси статистик ва математик усуллардан фойдаланишни назарда тутади. Унинг ўзига хос хусусияти – бозор таваккалчилиги ва даромадлилиги орасидаги боғланиш оптималлик мезони орқали аниқланади. Бунда компьютер техникаси ва математик ҳисоблаш усуллари ишга солинади.
Портфеллар стратегияси молиявий менежмент стратегиясининг ажралмас қисмини ташкил қилади. Портфеллар стратегиясининг вазифаси ташқи инвестицион структурадан самарали фойдаланишига шароит яратиш.
Портфеллар стратегияси корхона ва тижорат ташкилотидаги молиявий менежмент стратегиясига бўйсундирилади.
Қимматли қоғозлар портфели бир тўпламга жамланган қимматли қоғозлар бўйича инвестор учун қулай ва зарурий инвестицион шароитларни яхшилаш бўлиб, унда бу тўпламдаги қоғозларда инвесторнинг инвестицион сиёсати мақсад-вазифаси доирасида яратилган ушбу шароитлар талабларига жавоб берувчи инвестицион хоссалар шакллантирилади. Бундай хоссаларни алоҳида олинган бир турдаги қимматли қоғоз доирасида таъминлаб бўлмайди, фақат уларнинг комбинациясидагина шакллантирилиши мумкин.
Умуман олганда, портфелни шакллантириш, таҳлил ва мониторинг қилиш ҳамда оптималлаштириш асосида таркибини қайта кўриб чиқиш жараёнида унинг талаб қилинган параметрларига мос келадиган янги инвестицион сифати хоссасига эришилади. Бунда бу жараённи умуман олганда портфелни бошқариш деб тушуниш мумкин. Инвестициялар портфели шундай инструментки, унинг самарали бошқарилиши асосида инвесторни талаби доирасида қониқарли даромаднинг барқарор миқдори минимал рисклар даражасида таъминланиши мумкин.
Инвестициялар портфели бўйича олинадига даромадни портфел таркибига кирган маълум даражада рискли молиявий инструментлар тўпламидан шаклланувчи ялпи даромад дейилади. Шу муносабат билан ҳар қандай портфелда даромад ва риск ўртасидаги миқдорий мувофиқлиги муаммоси вужудга келади.
Қимматли қоғозлар портфелини шакллантириш – қимматли қоғозлар бозори ҳолатига ҳолис таъсирчан бўлган активлар гуруҳини танлаш жараёни. Бунда портфел инвесторлар қуйидаги асосий тамойилларга риоя қиладилар:
- қимматли қоғозлар бозорининг ҳозирги (жорий вақтдаги) ҳолатини аниқ белгилашдан қочиб, портфел ҳажмини аниқлашда узоқ муддатли истиқболни кўзлаш;
- активларнинг йирик пакетларини шакллантиришда (портфелга тўплашда) портфелли инвесторнинг фаолиятини қимматли қоғозлар бозорига таъсир кўрсатишини назарда тутиш;
- сиёсий, иқтисодий ва молиявий информацияга эга бўлишлик муваффақиятнинг асосий омили.
Қимматли қоғозлар портфели – маълум бир мақсадли инвестицион сиёсат асосида шакллантирилган молиявий инструментлар тўплами. Портфеллар жамғарма ва капитални жамлаш воситаси сифатида намоён бўлади.
Қимматли қоғозлар инвестициялар портфелининг асосий мақсади –инвесторлар маблағини молиявий инструментларга (қимматли қоғозларга) йўналтириш асосида режалаштирилган даромадни паст (юқори) рискларда олиш.
Қимматли қоғозлар портфелнинг мазмуни – бир тўпламга жамланган қимматли қоғозлар бўйича инвестор учун қулай ва зарурий инвестицион шароитларни яхшилаш бўлиб, унда бу тўпламдаги қоғозларда инвесторнинг инвестицион сиёсати мақсад-вазифаси доирасида яратилган ушбу шароитлар талабларига жавоб берувчи инвестицион хоссалар шакллантирилади.
Умуман олганда, портфелни шакллантириш, таҳлил ва мониторинг қилиш ҳамда оптималлаштириш асосида таркибини қайта кўриб чиқиш жараёнида унинг талаб қилинган параметрларига мос келадиган янги инвестицион сифати хоссасига эришилади. Бунда бу жараённи умуман олганда портфелни бошқариш деб тушуниш мумкин. Инвестициялар портфели шундай инструментки, унинг самарали бошқарилиши асосида инвесторни талаби доирасида қониқарли даромаднинг барқарор миқдори минимал рисклар даражасида таъминланиши мумкин.
Инвестициялар портфели бўйича олинадига даромадни портфел таркибига кирган маълум даражада рискли молиявий инструментлар тўпламидан шаклланувчи ялпи даромад дейилади. Шу муносабат билан ҳар қандай портфелда даромад ва риск ўртасидаги миқдорий мувофиқлиги муаммоси вужудга келади. Бу муаммо портфелни самарали бошқариш эвазига ҳал қилинади. Молиявий инструментларнинг инвестицион сифатига қараб, турли таркибдаги портфелларни шакллантириш мумкин. Портфел бўйича инвесторни қизиқтирган даромад ва инвестор учун қабул қилиниши мумкин бўлган риск ўртасидаги баланс даражасига қараб, портфел турини аниқлаш мумкин.
Демак, портфел тури – даромад ва риск нисбатига асосланган портфел характеристикаси. Портфелни турларга таснифлашда муҳим белги қилиб ундан қайси усул ва қандай манба бўйича даромад олинганлиги олинади , яъни курс баҳосини ўсиши ёки дивидендлар, фоиз даромадларнинг жорий тўловларими.
Ўсувчан портфел курс баҳоси ўсиб борувчи компаниялар акцияларидан шаклланиб, унинг мақсади – дивидендлар олиш билан бирга портфелнинг капитал баҳосини ўсиши. Лекин, бунда дивидендлар миқдори кичик миқдорларда бўлади. Портфелга кирувчи акциялар тўплами (пакетлари) курс баҳосини ўсишига қараб, ушбу гуруҳни ташкил қилувчи портфеллар тури белгиланади.
Агрессив ўсувчан портфел капитални максимал ўсишига қаратилган бўлиб, унга асосан ёш, тез ўсувчан, юқори рискли, лекин шу билан бирга юқори даромадлар келтирувчи компаниялар акциялари киради.
Консерватив ўсувчан портфел паст рискли бўлиб, ўз таркибини асосан йирик, танилган компаниялар акциялари билан шакллантиради. Бунда акциялар курс баҳоси барқарор суръатлар билан ўсувчан бўлади. Портфел таркиби узоқ муддат давомида барқарор бўлиб қолиб, ўзидаги капитални сақлаб қолишга қаратилган.
Ўртача ўсувчан портфел агрессив ва консерватив портфелларнинг омуҳтаси бўлиб, унга узоқ муддатга олинган ишончили молиявий инструментлар билан бирга таркиби тез (даврий) янгиланиб борувчи рискли инструментлар ҳам киради. Бунда ўртача ўсиш ва қониқарли риск даражаси кафолатланади. Портфелнинг ишончлилиги даражаси курс баҳоси консерватив ўсувчан инструментлар ҳисобига таъминланади, даромадлилиги эса – курс баҳоси агрессив ўсувчан инструментлар эвазига таъминланади. Бундай турдаги портфеллар амалиётда кенг тарқалган бўлиб, юқори рискка мойил бўлмаган инвесторлар томнидан кўп қўлланилади.
Даромад портфели фоизлар ва дивидендлар кўринишидаги юқори жорий тўловлар олишга қаратилган бўлиб, асосан курс баҳоси камроқ ўсувчан, лекин меъёр даражасида рискли ва юқори даромад тўловли корпоратив қимматли қоғозлардан таркиб топади. Бундай портфелни тузишдан мақсад – консерватив инвестор учун маъқул бўлган минимал риск даражасига мос келувчи маълум бир даромад миқдорини олиш. Шунинг учун будай портфелларнинг инвестицион объекти бўлиб, юқори ишончли фонд инструментлари (барқарор тўланадидан фоиз даромалари ва курс баҳосининг баланд нисбатига эгалари) ҳисобланади.
Мунтазам даромадли портфел рискнинг минимал даражасида ўртача даромад келтирувчи юқори ишончли инструментлардан таркиб топади.
Даромадли инструментлардан иборат портфел рискнинг ўртача даражасида юқори даромад келтирувчи қимматли қоғозлар ва юқори даромадли корпорациялар облигацияларидан таркиб топади.
Ўсувчан ва даромад портфел фонд инструменларининг курс баҳосини тушиб кетиши ва кичрайиб кетадиган фоиз ва дивиденд тўловлари сабабли фонд бозорида мумкин бўлган йўқотишларни олдини олиш учун шакллантирилади. Портфелга кирган молиявий активларнинг бир қисми инвесторга капитал баҳосини ўсиши бўйича, иккинчи қисми эса даромадни ортишини таъминлайди. Бунда активларнинг бир қисми бўйича йўқотишлар иккинчисини кўтарилиши ҳисобига қопланади.
Иккала манбага йўналган портфел ўз эгасига инвестиция қилган капитали бўйича юқори даромад келтирувчи активлардан таркиб топади. Ушбу ҳолда иккал манбага йўналган инвестиция фондлари қимматли қоғозлари ҳақида фикр юритилмоқда бўлиб, улар ўзларининг икки турдаги акцияларини чиқаради: биринчиси – юқори даромад келтирувчилари, иккинчиси – капитал курс баҳоси ўсишини таъминлайди. Бундай портфелнинг характеристикалари ушбу фондлар акцияларини кўп миқдоридан таркиб топиши билан белгиланади.
Баланслаштирилган портфел ўзида на фақат даромадларни, балки рискларни ҳам ўзаро баланслаштирилганини назарда тутади.
Баланслаштирилган портфеллар маълум пропорцияда курс баҳоси ўсувчи ва юқори даромадли қимматли қоғозлардан таркиб топади. Портфеллар таркибига бозор конъюнктурасига қараб юқори рискли қимматли қоғозлар ҳам киритилади, лекин улар одатда оддий ва имтиёзли акциялар ҳамда облигациялардан шакллантирилади.
Агар портфеллар турини инвестор учун маъқул бўлган рисклар даражаси бўйича таснифланса, унда портфеллар тури тўрт ҳил бўлиши мумкин: консерватив, меъёрли-агрессив, агрессив и норационал. Демак, инвесторнинг ҳар бир турига унга мос бўлган портфел тури тўғри келади: юқори даражада ишончли, лекин паст даромадли; диверсификацияланган; рискли, лекин юқори даромадли, тизимсиз (9.1.1- жадвалга қаралсин).
Портфелларни таснифлашда уларнинг тузилмасини ташкил этувчи белгилар сифатида қуйида келтирилган инвестицион сифат кўрсаткичлари асосида портфел таркибида турли инвестицион активлар бўлиши мумкин.
Ликвидлилик портфелнинг инвестицион сифати тариқасида портфелни тез вақтда баҳоси йўқотилмасдан пул маблағларига айлантирилишини англатади. Пул бозори портфели энг ликвид ҳисобланади.