"Молиявий менежмент" фанининг предмети, объекти

8.1-жадвал

ҳисоблашнинг намунавий кўриниши*
Кўрсаткичлар		2015 й.		2016 й.
Соф фойда, минг сўм		3 682,5		8 318,0
Солиқлар ва бошқа йиғимлар, ўртача улушда, коэффициент		0,2		0,2
Жами активлар, минг сўм		52 270,1		66 616,8
Хусусий капитал, минг сўм		32 988,9		35 306,9
Мажбуриятлар, минг сўм		19 281,2		31 309,9
Жами капитал даромадлилиги, %		7,0		12,5
Капиталнинг ўртача ҳисобланган баҳоси, %		14,1		12,1
Инфляция даражаси [9], %		7,3		9,0
Молиявий леверидж эффекти, %		-0,7		6,1

3-формуладан фойдаланиб, 8.1-жадвал маълумотларидан намунавий корхонанинг молиявий леверидж эффекти 2010 йилда манфий 0,1%ни ташкил этган бўлса, 2011 йилда 7%га тенг бўлди. Шу билан бирга, мазкур корхона 2011 йилда қўйилган ҳар бир сўм учун 12,5 тийин фойда олгани, жалб қилинган маблағлар баҳоси эса 12,1 тийин эканлиги маълум бўлди.
Шундай қилиб, таҳлил этилаётган давр ичида молиявий леверидж эффекти 6,8%га ошди. Бунга жумладан, қуйидаги элементлар: жами капитал даромадлилиги +2,6%; капиталнинг ўртача ҳисобланган баҳоси +1,1%; инфляция даражаси +1,0%; молиялаштириш манбалари структураси +2,1% ўзгариши ҳисобига эришилди.
Умуман олганда, хусусий капитал даромадлиги мезони асосида корхона оптимал капитал структурасини шакллантириш моделига методологик бундай ёндашувимизнинг мавжуд молиявий леверидж назариясига услубий ёндашувлардан асосий фарқлари 8.2-жадвалда келтирилган.

8.2-жадвал
Молиявий леверидж назариясига муаллиф услубий ёндашувининг мавжуд услубий ёндашувлардан асосий фарқлари
Анъанавий услублар	Муаллифнинг услубий ёндашуви
1. Фақатгина қарз маблағларидан фойдаланганлик учун корхоналар томонидан тўланадиган кредит бўйича фоизлар ҳисобга олинади.	1. Нафақат кредитлар бўйича фоизлар, балки фаолиятни барча молиялаштириш манбалари баҳоси ҳисобга олинади.
2. Хусусий капитал баҳоси ҳисобга олинмайди ва нолга тенглаштирилади.	2. Амалиётда нолдан фарқли бўладиган хусусий капитал баҳоси ҳисобга олинади.
3. Дивиденд сиёсатининг ўзига хос хусусиятлари инобатга олинмайди.	3. Дивиденд сиёсатининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш имкониятининг мавжудлиги.
4. Кўрсаткичларни статик ҳолатдаги қийматини таҳлил қилиш.	4. Кўрсаткичларни статик ҳолатдаги қийматини ва динамикасини таҳлил қилиш.

Назаримизда, ушбу услуб амалий аҳамиятга эга бўлиб, корхоналар капиталини ўрганиш ҳамда хусусий капитал даро-мадлиги нуқтаи назаридан унинг оптимал структурасини шакллантириш мақсадида қўлланилиши мумкин.
Шундай қилиб, молиявий леверидж – корхонанинг ўз капитали рентабеллиги коэффиценти ўзгаришига таъсир этувчи қарз маблағларидан фойдаланишни тавсифлайди.
Қарз маблағларининг турли нисбатида ўз капиталининг қўшимча фойда даражасини ифодаловчи кўрсаткич молиявий леверидж бўлиб, қуйдаги формула бўйича ҳисобланади:
ЭФЛ + (1-Снп) * (КВРа - ПК) * ЗК СК
Бу ерда, ЭФЛ - ўз капитали рентабеллик коэффициентининг ўсишини ифодаловчи молиявий леверидж самараси, %
Снп - ўнлик каср кўринишида фойдага солиқ ставкаси,%;
КВРа - ялпи активлар рентабеллиги коэффициенти, (ялпи фойданинг ўртача баҳога нисбати),%;
ПК - корхона томонидан олинган кредит учун ўртача тўлов фоизи,%;
ЗК – корхона томонидан олинган кредитларнинг ўртача миқдори;
СК - корхона ўз капиталининг ўртача миқдори;
Молиявий леверидж – корхонанинг ўз ва қарз молиявий маблағлари ўзгаришининг ўз капитали рентабеллиги даражасига таъсир этиш механизмидир⁴⁷.
Операцион леверидж – рентабелликка доимий ва ўзгарувчан ҳаражатлар нисбати ўзгаришининг таъсирини ифодалайди⁴⁸.


4-савол баёни. Корхоналарда инқирозга қарши бошқарув жараёнида кўпгина ҳолатларда бизнесни баҳолаш зарурияти пайдо бўлади. Бундай ҳолатлар қуйидагилар:

• 
  корхонани тўлиқ сотиш;
  
• 
  корхона устав капиталида таъсисчилар улушларининг ёки корхона акция пакетининг бозор баҳосини аниқлаш;
  
• 
  мерос ва ҳадя этиш бўйича суд жараёни;
  
• 
  корхонанинг солиққа тортиладиган базасини аниқлаш;
  
• 
  банк ёки бошқа соҳалардан инвестиция киритиш;
  
• 
  қўшма корхоналар ёки холдинг компанияларни ташкил этиш;
  
• 
  корхонани сотиш.
  

Бизнесни баҳолаш мақсади корхона дуч келадиган юқоридаги ҳолатлар билан бевосита боғлиқ бўлиб, мақсадни тўғри танлаш аввало:

• 
  корхонанинг бозор қийматини,
  
• 
  устав капиталида таъсисчилар улушининг бозор қийматини,
  
• 
  мерос ва ҳадя этиш жараёнида мулкнинг асосланган қийматини ҳамда корхона мулкининг солиққа тортиладиган даражасини,
  
• 
  корхонанинг инвестицион қийматини;
  
• 
  корхонанинг сотиш қийматини белгилашда муҳим аҳамият касб этади.
  

Халқаро амалиётда бизнес қийматини аниқлашда маълум бир тушунчалар шаклланган. Қуйида энг кўп қўлланиладиган бизнесни баҳолаш қийматлари келтирилган:
1.Асосланган бозор қиймати – бу ҳозирги вақтда (ҳозирги иқтисодий ҳолатда) бир қатор ўзига хос шартларга амал қилиб, маълум бир корхона учун бериладиган энг мақбул қийматдир. Бундай шартлар сифатида қуйидагиларни эътироф этиш мумкин:

• 
  сотувчи ва харидорни корхона фаолияти билан тўла таъминлинганлиги;
  
• 
  сотиш ва харид қилишнинг энг мақбул вақтини белгилаш;
  
• 
  сотувчи ва харидор ҳар қандай босимдан ҳоли, форс-мажор ҳолатларининг учрамаслиги ва ҳ.к.
  

2.Ушбу шартларга амал қилмаганда юзага келадиган қиймат бозор қиймати деб аталади. Капитал таркиби корхонанинг бозор баҳосига бевосита таъсир кўрсатади. Ҳаракатдаги корхонанинг бозор баҳоси унинг келгусидаги пул оқимларини баҳолаш билан аниқланади. Ҳисоблаш даромадлилик даражасига асосланган дисконтлаш ставкасини танлаш ва кутилаётган рискни баҳолаш билан боғлиқ.
Корхонанинг бозор баҳосини аниқлаш бир неча босқичдан иборат.
Биринчи босқичда корхонанинг узоқ муддатга жорий даромадининг кутилаётган қиймати башоратланади. Корхонанинг жорий даромади- фоизлар тўлангунига қадар, лекин солиқлар тўланганидан кейинги даромад. Бу билан пул оқимларининг корхона жорий фаолиятини молиялаштириш манбалари таркибига боғлиқ бўлмаслигига эришилади. Сўнг жорий даромад ҳисобдан чиқарилган асосий капитал ва номоддий активларнинг едирилиш қиймати ва қолдирилган солиқлар суммасига кўпайтирилади, шунингдек пул оқимларида акс эттирилмаган бошқа элементлар ҳисобга олинади.
Иккинчи босқичда ишлаб чиқариш фаолиятини таъминлаш ва корхона даромадининг жорий даражасини ушлаб туриш учун зарур бўлган келгусидаги капитал харажатларнинг умумий қиймати аниқланади. Уларга машина ва ускуналар сотиб олиш, илмий тадқиқотлар ўтказиш, айланма капитални ошириш харажатлари киради. Натижада корхонанинг бозор баҳосини баҳолашда қўлланадиган, корхона соф пул оқимлари олинади.
Соф пул оқимлари корхона ихтиёрида бўлган ва корхона инвесторлар олдида ўз мажбуриятларини бажаришда (фоизлар, дивидендларни тўлашга, қарзни тўлаш ва ўз акцияларини сотиб олишга) ишлата оладиган капитални ифодалайди.
Корхонанинг бозор баҳоси (V) бўйича соф пул оқимлари суммасини даромадлиликнинг маъқул ставкаси бўйича дисконтлаш натижасида олинган соф жорий нархга тенг:
(12)

бу ерда, - йиллик соф пул оқимлари;

- даромадлилик ставкаси;
- йиллар сони.
Агар корхона даромадлари бир неча йил давомида тахминан бир хил, фаолият муддати эса маълум йиллар сони билан чекланмаган, деб тасаввур қилсак, у ҳолда формула соддалашади:


. (13)


Бу ерда даромад сифатида фоизлар тўлангунига қадар бўлган, даромад солиғи ва бошқа даромаддан мажбурий тўловлар қийматига камайтирилган фойда кўрсаткичи иштирок этади.
Даромадлиликнинг маъқул ставкаси сифатида капиталнинг ўртача чамаланган қиймати (W) ишлатилади. Бу корхона ҳар йил, акционерларга дивиденд тўловлари ва кредиторлага фоизлар кирадиган, капиталнинг шаклланиш манбаларига хизмат кўрсатишга сарфланадиган харажатларни қоплаш учун ишлатиладиган, бир хил даражадаги даромад олади дегани. Шундай қилиб, корхонанинг жорий бозор баҳоси (V) қуйидаги формула бўйича топилиши мумкин:


, (14)

бу ерда, - корхонанинг солиқ тўлангандан кейин, лекин фоизлар тўланишидан олдинги соф даромади;

- капиталнинг ўртача чамаланган баҳоси.