Moliyaning mohiyati va vazifalari

4. Bozor iqtisodiyotida sug`urtaning roli

 Bozor iqtisodiyotiga xos bo`lgan unsurlardan biri sug`urta bo`lib, u ishlab chiqarishning uzluksizligini ta`minlash va aholini ko`ngilsiz hodisalardan himoya qilishda muhim rol o`ynaydi. Sug`urtaning asl maqsadi tabiiy ofatlar hamda tasodifiy hodisalar natijasida xo`jalik sub`ektlari va aholining ko`radigan zararini to`la yoki qisman qoplashdir. Inson yashashi uchun moddiy ne`matlar yaratishi lozim. Jamiyat iste`mol qilishni to`xtata olmaganidek, ishlab chiqarishni ham inkor qilolmaydi. Barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda jamiyat hayotining moddiy asosi ishlab chiqarish bo`lib kelgan va shunday bo`lib qoladi. Lekin ishlab chiqarishning uzluksizligiga tabiiy ofatlar, favqulodda hodisalar salbiy ta`sir ko`rsatadi, uning hajmini kamaytirib, mahsulotning son va sifat darajasini pasaytirib yuboradi. Ishlab chiqarishning uzluksizligini ta`minlash uchun esa etkazilgan talofot o`rnini to`ldirish, fuqarolarga esa zarar oqibatlarini tugatishda yordam berish zarur. Buning uchun tashqaridan birinchi navbatda pulli yordam tashkil qilish kerak bo`ladi. Mana shunday pulli yordamning moliyaviy manbai sifatida sug`urta jamg`armalari tashkil etiladi. Ular asosan sug`urtalanuvchilarning badallari asosida shakllanadi.

Bozor iqtisodiyotiga o`tilishi va moliya bozorida ham davlat monopoliyasining tugatilishi oqibatida mamlakatimizda turli mulkchilik shakllariga asoslangan sug`urta kompaniyalari vujudga keldi. Mamlakat Oliy Majlisi tomonidan sug`urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonun qabul qilindi. Bozor munosabatlarini to`la qonli amal qilishiga ko`maklashuvchi sug`urta infratuzilmasini shakllantirish va takomillashtirishga qaratilgan qator ishlar amalga oshirildi. Hozirgi kunda O`zbekiston Respublikasi Davlat sug`urta boshqarmasi bilan bir qatorda, "Madad" sug`urta agentligi va 60 ga yaqin tijorat asosida faoliyat yurituvchi sug`urta tashkilotlari amaliy faoliyat ko`rsatmoqdalar.

Sug`urtaga O`zbekiston Respublikasining "Sug`urta to`g`risida"gi Qonunida quyidagicha ta`rif beriladi: "Sug`urta – inson faoliyatining turli sohalarida sodir bo`ladigan tabiiy ofatlar, favqulodda hodisa va boshqa voqealar natijasida etkazilgan zarar hamda talofotlarni jismoniy va yuridik shaxslar to`lagan sug`urta badallari (sug`urta puli)dan hosil qilinadigan pul fondlari hisobidan to`liq va qisman qoplash yo`li bilan jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlari sug`urtalanishini ta`minlashga doir munosabatlar demakdir".¹

Bu ta`rifdan ko`rinib turibdiki, tabiiy ofatlar va ko`ngilsiz hodisalardan keltirilgan zararlarni qoplash uchun pul jamg`armalarini tashkil qilish sug`urta tizimining amal qilishi uchun muhim ahamiyatga egadir. Jismoniy va yuridik shaxslar hisobidan shakllanadigan bu jamg`armalarni hosil qilishda sug`urta tashkilotlari bilan sug`urtalanuvchilar o`rtasida munosabat yuzaga keladi. O`zbekiston sharoitida bu munosabat yuzlab sug`urta tashkilotlari bilan minglab korxona va tashkilotlar, fuqarolar o`rtasida shakllanadi. Ko`rsatilgan shaxslar to`lagan badallaridan yuzaga keladigan pul jamg`armalari ulkan miqdorlarni tashkil qiladi. Jamg`arma hosil bo`lganidan keyin uning hisobidan ko`rilgan zararlar qoplanadi. Sug`urta tashkiloti zarar miqdoriga qarab mablag` ajratadi. Sug`urtalanuvchi bu mablag`lar hisobidan zararlarni va ularning oqibatlarini tugatishga harakat qiladi, sug`urtalovchi va sug`urtalanuvchilar o`rtasidagi bu munosabatlar asosan kredit muassasalari orqali amalga oshiriladi.

Sug`urta munosabatlarini shakllantirish va ularni takomillashtira borish har qanday davlatning ham muhim vazifalari qatoriga kiradi. Chunki, odamlarning ishlab chiqarish faoliyati rivojlana borgani sari turli tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini, qurg`oqchilik va boshqalar) bilan bir qatorda inson faoliyati bilan bog`liq bo`lgan xavf-xatarlar (yong`in, portlash, Orol dengizining qurib qolishi kabi holatlar) ko`paysa ko`payadiki, ammo kamaymaydi. Bulardan zarar ko`ruvchi korxonalar, firmalar va aholini iqtisodiy jihatdan qo`llab-quvvatlash uchun albatta sug`urta agentliklari va tashkilotlarining yordami zarur bo`ladi.

Sug`urtaning muhim xususiyati uning muayyan hudud doirasi bilan bog`liqligidir. Masalan, 1966 yil 26 aprelda Toshkentda bo`lgan kuchli zilziladan Toshkent shahridagi ishlab chiqarish korxonalari va uning aholisi zarar ko`rgan bo`lsa, 2001 yil 11 sentyabrda AQShning Nьyu-York va Vashington shaharlarida sodir etilgan terroristik aktlar natijasida ko`plab imoratlar vayron bo`ldi, shu shaharlar aholisining muayyan qismi katta zarar ko`rdi.

Shuni aytib o`tish kerakki, mana shunday katta talofotlardan ko`r iladigan moddiy zararning miqdorlari ham katta bo`ladi. Bunday hollarda sug`urta agentliklari va tashkilotlarining ko`rilgan zararni qoplash imkoniyatlari etarli bo`lmay qolishi mumkin. Masalan, Toshkent zilzilasi yuz berganda, respublikaning barcha mavjud zahiralari ham etishmagan, shunda qo`shni respublikalardan, hatto, xorijiy mamlakatlar hisobidan moddiy yordam ko`rsatilgan.

Sug`urtaning yana bir xususiyati uning vaqt tushunchasi bilan bog`liqligidir. Majburiy sug`urta bir necha o`n yilga mo`ljallab, shuningdek, ma`lum yoshga etgunga qadar tuziladi. Shu bilan birga, bir yillik, hatto, choraklik sug`urta xillari ham mavjud. Sug`urta muddati qancha ko`p bo`lsa, shunga qarab sug`urta to`lovlari ham ko`payib boradi.

Sug`urta badallari zararni qoplashga sarflanadi va bu orqali sug`urtalanuvchi ixtiyoriga qaytariladi. Ayrim sug`urta xillarida badalning bir qismi sug`urta hodisasi sodir bo`lmaganda ham belgilangan miqdorda qaytariladi.

Respublikamiz viloyatlari jug`rofiy jihatdan har xil tabiiy sharoitga ega bo`lganligi sababli turli joylarda o`ziga xos sug`urta hodisalari uchrab turadi, ular o`z ko`lami jihatidan xo`jalikka favqulodda va keskin zarar etkazishi tufayli bir-biridan farq qiladi. Sug`urta jamg`armasi faqat zarar oqibatini tugatish emas, balki ularning oldini olish, aniqrog`i, ogohlantirish tadbirlariga ham sarflanadi. Buning uchun sug`urta badallari tushumlaridan ma`lum foizi ogohlantirish fondini tashkil qilishga ajratiladi va bu fond hisobidan har yili qator tadbirlar amalga oshiriladi.

Sug`urtaning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mazmuni uning bajaradigan funktsiyalarida o`z ifodasini topadi. Sug`urta tushunchasi moliya va kredit tushunchalari bilan o`zaro bog`lanib ketganligi sababli ularning taqsimlash va nazorat funktsiyalarini amalga oshirishda sug`urta ham ishtirok etadi. Shu bilan birgalikda sug`urtaning faqat o`ziga xos bo`lgan funktsiyalari ham mavjuddir, bular xavf-xatar, ogohlantirish, investitsiya, omonat va axborot funktsiyalaridir.

Ma`lumki, insoniyat qadim zamonlardan buyon juda ko`p tabiiy ofatlarni boshidan kechirgan. Shu sababli u mahsulot, urug`lik, yoqilg`i va boshqa moddiy-moliyaviy zahiralar hosil qilib, ular hisobidan ko`rilgan zararlarni qoplagan. Sug`urtaning xavf-xatar funktsiyasi aynan mana shunda namoyon bo`lib kelgan. Kelajakda ham uning bu funktsiyasi saqlanib qolaveradi.

Sug`urtaning ogohlantirish funktsiyasi uning xavf-xatar funktsiyasi bilan bog`liq bo`lib, mazkur funktsiya sug`urta to`lovlarining umumiy tushumidan ma`lum qismini xavf-xatarning oldini olish uchun quyidagi maqsadlarda foydalanishda namoyon bo`ladi.

1.Yong`indan ogohlantirish va yong`inga qarshi kurash tadbirlarini amalga oshirish.

2.Qishloq xo`jaligi ekinlari hosildorligining kamayishiga qarshi tadbirlar.

3.Chorva mollarida uchraydigan kasalliklarning oldini olish tadbirlarini bajarish.

Sug`urtaning investitsiya funktsiyasi bo`sh turgan mablag`lardan samarali foydalanib, sug`urta tashkilotining moliyaviy ahvolini yaxshilashga yordam beradi. Sug`urta badallarining yig`ilishi va ular hisobidan zararning qoplanishi bir vaqtda emas, balki turli muddatlarda sodir bo`ladi. Ishlatilmay bo`sh turgan mablag`lar hisobidan zahira fondlari tashkil qilinadi va ularning bo`sh turgan qismidan tijorat maqsadlari uchun foydalaniladi.

Sug`urtaning omonat funktsiyasi shundan iboratki, shaxsiy va mulk sug`urtasida sug`urta badallari ma`lum muddatda sug`urta tashkiloti ixtiyorida bo`ladi. Agar sug`urta davrida biror sug`urta hodisasi ro`y bersa, sug`urta tashkiloti etkazilgan zararni o`z hisobidan to`laydi, omonat kassalarida esa bunday xususiyat mavjud emas. Omonat kassalarida omonatlarga ma`lum muddatlarga saqlangan davrga nisbatan foiz olish huquqi beriladi xolos.

Sug`urtaning axborot funktsiyasi bozor iqtisodiyotiga xos bo`lgan funktsiyadir. Ilgari, ya`ni O`zbekistonda sug`urta monopoliyasi mavjud bo`lgan sharoitda, sug`urta bunday funktsiyani bajarmagan. Endilikda Respublika hududida o`nlab yangi sug`urta kompaniyalari va tashkilotlari paydo bo`lib, ularning har biri o`ziga xos sug`urta ob`ektlari va shartlari mavjudligi munosabati bilan sug`urta axborot funktsiyasini ham bajara boshladi. Sug`urta tashkilotlarining ko`pchiligi mol-mulkni sug`urta qilish bilan shug`ullanadi, tibbiyot, transport va boshqa sug`urta kompaniyalari mavjud bo`lib, ular xorijiy mamlakatlar bilan ham hamkorlikda ish olib boradi. Shunday ekan, bular haqidagi xolis axborotlarni sug`urtalanuvchilarga etkazish, albatta, birinchi navbatda sug`urta tashkilotlari zimmasiga tushadi.