“Moliya” kafedrasi

3-nazorat uchun savol 
      Nima  uchun  korporatsiya  menejerlari  foydani  maksimallashtirish  qoidasiga 
emas,  balki  aksiyadorlar  boyligini  maksimallashtirish  qoidasiga  rioya  qilishlari 
kerak? 
 
Albatta,  menejerlar  oldida  turgan  masala  juda  murakkab:  o‘zlari  qabul 
qiladigan  qarorning  firma  aksiyalari  qiymatiga  ta’sirini  baholash.  Masalan, 
yuqorida keltirilgan misollarda, “A” va “B” yoki “A” va “V” loyihalaridan birini 
tanlashda menejerlar shu loyihalardan qaysi biri firmaning bozor bahosini eng ko‘p 
darajada  oshirishini  aniqlashlariga  to‘g‘ri  kelgan  bo‘lardi.  Bu  oddiy  emas,  balki 
juda  murakkab  vazifadir.  Shunday  bo‘lishiga  qaramasdan,  bunday  qarorni  qabul 
qilish uchun aniq mezon qo‘llaniladi.  
Shunday  qilib,  korporativ  boshqaruvning  asosiy  vazifasi  firma  bahosini 
aksiyadorlar  manfaatiga  mos  tarzda  maksimallashtiradigan  qaror  qabul  qilishdan 
iborat.  Mazkur  mezonni  amalga  oshirishda  yuzaga  keladigan  asosiy  muammo 
qabul  qilingan  qarorning  firma  bo‘lajak  qiymati  (baho-si)ga  eng  yuqori  ta’siri 
ehtimoli  qanday  bo‘lishi  mumkinligi  to‘g‘risidagi  ma’lumotni  olishdan  iborat. 
Agar  menejer  o‘z  firmasi  va  boshqa  kompa-niyalar  aksiyalarining  bozor  bahosi 
o‘zgarishini  kuzatib  borish  imkoniyatiga  ega  bo‘lsa,  uning  vazifasi  ancha 
yengillashadi.  
Darhaqiqat,  bozordagi  narx  (baho)lar  to‘g‘risida  ma’lumotga  ega  bo‘lmay 
turib,  bu  mezon  umuman  qanday  qilib  amalga  oshirilishi  mumkinligini  tasavvur 
qilib bo‘lmaydi. Albatta, yaxshi menejer o‘z firmasidagi ishlab chiqarish jarayonini 
har  kimdan  ham  ko‘proq  biladi  deb  faraz  qilish  maqsadga  muvofiq  bo‘lar  edi, 
ammo bunday ichki (firma nuqtai nazaridan) ma’lumot samarali qaror qabul qilish 
                                                           
20
 “Kontekst” lotincha “contextus” – qo‘shilish, ulanish, bog‘lanish. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B. 402. 

---

25 
 
uchun yetarli bo‘la olmaydi. Fond bozori bo‘lmagan taqdirda menejerlarga tashqi 
(firma  uchun)  ma’lumotlar,  masalan  mulkdorlarning  boyligi,  nimalarni  xush 
ko‘rishlari va boshqa investitsion imkoniyatlari to‘g‘risida ma’lumot kerak bo‘ladi. 
Bunday  ma’lumotni  qo‘lga  kiritish  uchun  esa  katta  mablag‘  sarflanishi  mumkin 
(agar, umuman bunday ma’lumotni sotib olish mumkin bo‘lsa).  
Shu  sababdan,  fond  bozorining  borligi  (mavjudligi)  menejerlarga  to‘plash 
nisbatan  oson  bo‘lgan  ma’lumotlar,  xususan  aksiya  va  obligatsiyalar  bahosi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamda deyarli qo‘lga kiritib bo‘lmaydigan ma’lumotlar, 
ya’ni  aksiyadorlarning  boyligi,  ular  xush  ko‘radigan  narsalar  va  boshqa 
investitsion  imkoniyatlari  to‘g‘risida  ma’lumotlarni  to‘plash  imkonini  beradi. 
Shunday  qilib,  yaxshi  rivojlangan  fond  bozorlarining  mavjudligi  firma  mulkiga 
egalik  huquqini  uni  boshqarishdan  ajratishni  samarali  amalga  oshirishga  yordam 
beradi.  
E’tibor  bering,  qaysidir  ma’noda  korporatsiyaning  oliy  rahbariyati  va 
korporatsiya  faoliyatini  kuzatib  boradigan  tashqi  moliyaviy  tahlilchilar  oldida 
turgan vazifa bitta. Ikkala guruhdagi mutaxassislar oxir oqibat bitta savolga javob 
berishlari  kerak:  qanday  qilib  boshqaruv  xodim-larining  qarorlari  firma 
aksiyalarining  bozor  bahosiga  ta’sir  qilishi  mumkin?  Farqi  esa  shundaki, 
tahlilchilardan  farqli o‘laroq,  menejerlar bu qarorlarni  qabul  qiladilar va  ularning 
amalga oshirilishi uchun javob beradi (mas’uldir)lar.  
Biror  korporatsiya  oliy  darajadagi  boshqaruv  xodimlarining  asosiy 
vazifalarini  bilib  olish  uchun  boshqaruv  aksiyadorlarga  taqdim  etadigan  yillik 
hisobotga  ko‘z  tashlashning  o‘zi  kifoya.  Odatda,  bu  hujjatga  so‘zboshi  sifatida 
korporatsiya  ijrochi  direktorining  xati  ilova  qilinadi.  Ushbu  xatda  boshqaruvning 
moliyaviy  maqsadlari  va  ushbu  maqsadga  yetishish  (erishish)ning  umumiy 
strategik rejasi bayon etiladi.  
Quyida Honeywell Corporation korporatsiyasining 2016 yil yakuni bo‘yicha 
o‘z  aksiyadorlariga  taqdim  etgan  yillik  hisobotidan  ko‘chirma  keltiramiz.  
Korporatsiya  boshqaruvi  raisi  Maykl  R.Bonsinor  (Michael  R.Bonsignore) 
aksiyadorlarga  quyidagi  yozma  murojaatni  yo‘llagan:  “Daromadli  biznesning 
o‘sishi. Qoniqish hosil qilgan iste’molchilar. Boshqaruv borasida dunyo miqyosida 
yetakchilik.  Men  va  dunyoning  turli  mamlakatlarida  Honeywell  korporatsiyasida 
mehnat  qiladigan  barcha  ishchi-xodimlar  bizning  korpo-ratsiya  kelajagini  aynan 
shunday tasavvur qilamiz, ya’ni biz shuni istaymiz. Aynan shu bilan bizning asosiy 
vazifalarimiz  aniqlanadi  va  kompa-niyaning  asosiy  maqsadiga  –  kompaniya 
aksiyadorlarining manfaatlariga mos tarzda uning aksiyalari bozor bahosi o‘sishini 
ta’minlashga – erishish yo‘llari ko‘rsatib beriladi. 
Hozirgi  paytda  rompaniya  o‘zining  birinchi  navbatdagi  moliyaviy  vazifasini 
bajarishni  maqsad  qilgan:  aksiyadorlar  bizning  firma  bilan  taqqoslasa  bo‘ladigan 
va shu kompaniyalar ro‘yxatining birinchi chorak bo‘lagidan o‘rin olgan firmalar 
ko‘rsatkichiga 
teng 
yillik 
umumiy 
daromad 
olishlarini 
ta’minlash. 
Aksiyadorlarimizning  umumiy  yillik  daromad-lari  aksiyalar  kursi
21
  o‘sishi  va 
                                                           
21
 “Kurs” lotincha “sursus” so‘zidan olingan bo‘lib, so‘zma-so‘z “yugurish, poyga; harakat, yo‘l, yo‘nalish” deb 
tarjima  qilinsa-da,  bu  yerda  “aksiya,  obligatsiya,  veksel  kabi  qimmatli  qog‘ozlar  sotiladigan  va  xarib  qilinadigan 

---

26 
 
korporatsiya  aksiyalariga  reinvestitsiya  qilingan  dividendlar  umumiy  summasiga 
teng miqdorda belgilanadi.  
Bizning  menejerlar  ushbu  maqsadga  erishish  uchun  belgilangan  yo‘ldan 
chetga og‘ishmay boradilar. Bizning qisqa muddatli kompensatsiya
22
 dastu-rimizga 
muvofiq  korporatsiya  xodimlari  kompaniya  daromadida  erishilgan  yaxshi 
ko‘rsatkichlar  uchun  mukofotlanadilar.  Biz  kompleks
23
  moliyaviy  reja  ishlab 
chiqdik  va  ushbu  rejada  sotuv,  foyda,  aylanma  kapital,  kapital  qo‘yilmalar  va 
soliqlar  hajmi  o‘sishi  kabi  aksiyador  boyligiga  ta’sir  qilishi  mumkin  bo‘lgan  har 
bir omildan foydalanish bo‘yicha murakkab  topshiriqlar belgilab berilgan”.