“Moliya” kafedrasi

ketilishi” (“yutib yuborilishi”)dir (takeover).  
 
Endi  “yutilib  ketilish”  (“yutib  yuborilish”)  qanday  qilib  menejer-larni 
aksiyadorlar  manfaatlarini  ulkan  matonat  bilan  himoya  qilishga  majbur  qilishini 
ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, biror firma, biz uni “yutib yuboruvchi” firma deb 
                                                                                                                                                                                           
baho; narx”. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B. 435. 
22
 “Kompensatsiya” lotincha “compensatio” – tenglashtirish; o‘rnini to‘ldirish. Biror narsa badaliga haq to‘lash, 
mukofot berish. Qarang: o‘sha manba. – B. 396. 
23
  “Kompleks”  lotincha  “complexus”  –  aloqa,  bog‘lanish;  qo‘shib,  qamrab  olish.  Bir  butunni  tashkil  qiluvchi 
narsalar, hodisalar, belgi-xususiyatlar majmui, yig‘indisi. Qarang: o‘sha manba. - B. 435. – B.396. 
24
  “Dilemma”    -  “  di..  +  yunoncha  “lemma”  –  asos,  dalil  bo‘la  oladigan  hukm.  Bir-biriga  zid  bo‘lgan  ikki 
nomaqbul imkoniyatdan birini tanlashga majbur bo‘lish. Qarang: o‘sha manba. J.I. - B. 614. 
25
  “Stimul”  lotincha  “stimulus”  –  hayvonlarni  haydash  uchun  belgilangan  uchli  tayoq.  Biror  ishga  qiziqish 
tug‘diradigan, rag‘batlantiradigan, undaydigan narsa, omil. Qarang: o‘sha manba. J. III. – B. 571.  

---

27 
 
ataymiz,  boshqaruvi  noto‘g‘ri  ketayotgani  yaqqol  ko‘zga  tashlanayotgan  boshqa 
bir firmani ko‘z ostiga olib qo‘ydi. Bu firmaning menejerlari shunday investitsion 
qaror  qabul  qildilarki,  buning  natijasida  aksiyalarning  bozor  qiymati  firma 
resurslaridan 
samarali 
foydalangan 
taqdirda 
erishiladigan 
eng 
yuqori 
ko‘rsatkichdan  ancha  past.  Agar  “yutib  yuboruvchi”  firma  unga  “yutib 
yuboriladigan” firma usti-dan nazorat o‘rnatish uchun yetarli miqdorda aksiyalarni 
sotib olishga muvaffaq bo‘lsa, u holda “yutib yuboruvchi” firma  eski menejerlar 
o‘rniga firma ishini muvaffaqiyatli (samarali) yo‘lga qo‘yishga qodir menejer-larni 
ishga yollaydi.  
 
Sotib olingan firmaning investitsion siyosati yo‘nalishi o‘zgarti-rilganini e’lon 
qilgach, “yutib yuboruvchi” firma uning aksiyalarini yangi, bozor bahosidan ancha 
yuqori bahoda sotadi va darrov daromad oladi. E’tibor bering, firma daromad olish 
uchun qo‘shimcha moddiy resurs ishla-tishiga to‘g‘ri kelmayotir. Demak, butun ish 
mobaynida  uning  barcha  xara-jatlari  boshqaruvi  yomon  yo‘lga  qo‘yilgan  firmani 
aniqlashga va uning aksiyalarini sotib olishga qilingan xarajatlardan iborat.  
 
Muvaffaqiyatsiz  (nosamarali)  firmani  topishga  ketadigan  xarajatlar  hajmi 
turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Ammo  “yutib  yuboriluvchi”  firma  unga  mol  yetkazib 
beruvchi,  mijoz  yoki  raqib  bo‘lsa,  bu  xarajatlar  nisbatan  kam  ham  bo‘lishi 
mumkin.  Chunki  bunday  holda  zarur  ma’lumotlarning  katta  qismi  oldindan 
to‘plangan  bo‘ladi.  Shunday  qilib,  muvaffaqiyatsiz  (nosamarali)  firmani  topishga 
maxsus  mablag‘  sarflanmagan  taqdirda  ham  yutib  yuborish  mexanizmi  ishlashi 
mumkin.  
 
Boshqaruvi  yomon  yo‘lga  qo‘yilgan  firmalarni  izlashga  maxsus  resurs-lar 
ajratish  xuddi  real  investitsiyalarning  yangi  dasturlariga  mablag‘  ajratishdek 
maqsadga muvofiqdir. Hatto, mana shunaqa dushmanona (boshqa-ruv xodimlariga 
nisbatan),  g‘ayritabiiy  ravishda  “yutib  yuborish”ga  ixti-soslashgan  firmalar  ham 
mavjud.  Oxir  oqibat  “yutilib  ketish”  xavfi  ehtimoli  shunaqangi  ortadiki,  ishdan 
bo‘shatilishi  xavfi  menejerlar  uchun  juda  samarali  turtki  bo‘ladi.  Va  ular  firma 
aksiyalarining  bozor  qiyma-tini  maksimallashtirishga  intilib,  jon-jahdi  bilan 
aksiyadorlar  manfa-ati  yo‘lida,  shuningdek,  o‘z  manfaatlari  yo‘lida  ham,  mehnat 
qilishni boshlaydilar. 
Darhaqiqat,  aksiyadorlar  aniq  ko‘rsatmalar  bermasa-da  va  samarali 
boshqarish  nazariyasini  uncha  chuqur  bilmasalar-da,  menejerlar  “o‘zini  o‘zi 
saqlash”  hissiyoti  tufayli  ham  firma  bahosi  (qiymati)ni  imkon  qadar  (maksimal 
darajada)  oshirishga  intiladilar.  Bundan  tashqari,  yana  shuni  ta’kidlash  joizki, 
yuzaga kelgan vaziyatga sabab xoh menejerlar malakasining pastligi bo‘lsin, xoh 
ularning maqsadni noto‘g‘ri tanlagani bo‘lsin, baribir “yutib yuborish” mexanizmi 
bir xil samaradorlik bilan uni to‘g‘rilashga qodirdir.  
“Yutib  yuborish”  mexanizmining  samaradorligi  ba’zida  davlat  siyosati 
tufayli pasayadi. Masalan, turli tovar bozorlarida mono-poliya
26
lar yuzaga kelishini 
oldini  olishga  intilib,  AQSh  Adliya  vazirligi  raqobat  kamayishiga  olib  kelishi 
                                                           
26
 “Monopoliya” mono.. + yunoncha “poleo” – sotaman. 1. Iqtisodiyotning biron-bir sohasida tanho hukmronlik; 
davlat, korxona  yoki  jismoniy shaxslarning ishlab chiqarish, savdo, hunarmandchilik sohasida faoliyat olib borishi 
uchun berilgan alohida huquq. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B. 614. 

---

28 
 
mumkin  bo‘lgan  kompaniyalar  birlashishi  va  bir  kompaniya  ikkinchisini  qo‘shib 
olishini  cheklashga  yo‘naltirilgan  trestga  qarshi  qonunchilik  doirasida  qator 
tadbirlar  amalga  oshirmoqda.  “Yutib  yuboruvchi”  o‘rnida  ko‘pincha  samarasiz 
korxonaga  mahsulot  yetkazib  beruvchi, uning  mijozi  yoki  raqibi  ish  ko‘rar  ekan, 
bunday davlat siyosati “yutib yuborish” xavfini kamaytirishga qodir.