"moliya" kafedrasi odilov sardor qamaridinovich davlat budjeti daromadlarida egri soliqlarni o
Download 1,1 Mb. Pdf ko'rish
|
davlat budjeti daromadlarida egri soliqlarni orni va ularni undirish mexanizmlarini takomillashtirish masalalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 7-jadval Rossiya Federal budjeti asosiy xususiyati 2012-2015yil 35
- 11-rasm AQSH federal budjeti soliqli tushumlari tarkibi (2014, %) 36 .
- II bob bo’yicha xulosa
|
6-jadval Rossiya Federatsiyasining konsidatsiyalashgan davlat budjeti daromadlari (2014) 33 soliqlar davlat budjetida daromadi, mlrd rubl ulushi, foizda % jami daromad 3403 100
foyda solig'i 116,36
3,42 jismoniy shaxslar daromad solig'i 346,82 10,19 sug'urta badallari 659,66 19,38
importga QQS 249,25
7,32 ichgi mahsulotlarga QQS 351,34 10,32
aksiz solig'i 171,6
5,04 yalpi tushumga soliq 68,32 2,01
foydali qazilmalarni qazib olganlik uchun soliq 468,38 13,76
bojxona bojlari 596,69
17,53 boshqa daromadlar 337,42 9,92
33 www.minfin.ru 53
Jadval malumotlarida ko’radigan bo’lsak Rossiya Federatsiyasi budjeti daromadlari 2014-yilda jami 3403 mlrd rublni tashkil etgan bo’lib, shundan foyda solig’i 116.36 mlrd rubl, jismoniy shaxslar daromadlariga soliq 346.82 mlrd rublni, eng yuqori sug’urta badallari 659,66 mlrd rublni tashkil etgan bo’lsa kegngi o’rinda QQS 600,59 mlrd rublni, aksizlar 171.63 mlrd rublni tashkil etgan, foydali qazilmalarni qazib olganlik uchun soliq 468,38 mlrd rublni, bojxona bojlari esa 596,69 mlrd rublni boshqa daromadlar esa 337,42 mlrd rublni tashkil etgan. Bulardan ko’rish mumkinki Rossiya Federatsiyasida eng yuqori ulush sug’urta badallari orqali qoplanarkan. Bunga sabab Rossiya Federatsiyasida ko’pgina sug’urta badallarining majburiyligi sabab.
10-rasm Rossiya Federatsiyasi budjetida soliqlar uylushi(% da) 34
Yuqoridagi rasmda ko’rish mumkinki Rossiya Federatsiyasi budjetining asosiy 48,76 foizini to’g’ri soliqlar orqali shkllantirsa, 41,32 foizini egri soliqlar va qolgan qismini 9,92 foizini boshqa daromadlar orqali shakllantirar ekan. Bu davlatda egri soliqlar ham ahamiyati yuqoriligini ko’rsatadi. Importga QQS dagi
34 Е.Т Гайдара « на проект федеральнова бюджета» Москва 2015 г 54
ulushining kamligi siyosiy sabablar tufayli importning 2014 yilda kamaygani orqali izohlash mumkin(10-rasm). Quidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki Rossiya Federal budjetini asosiy qismi tashqi iqtisodiy faoliyatdan daromad va QQS dan tashkil toparkan. Federal budjetda QQS 2012 yil 30.1 foizni, 2013 yil 33.9 foiz, 2014 yil 35.4 foizni tashkil etgan bo’lsa 2015 yilda 36.2 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Aksizlar esa 2012 yil 3.2 foiz, 2013 yil 4.7 foizni, 2014 yil 5.6 foizni tashkil etgan bo’lsa 2015 yilga 5.9 foiz tashkil etishi rejalashtirilgan. Bundan ko’rish mumkinki egri soliqlar ulushi Federal budjetdagi ulushi ortib bormoqda bunga sabab foydali qazilmalarni qazib olganlik uchun soliqdan daromad va tashqi iqtisodiy faoliyatdan tushadigan tushumlarni kamayib borganligi sabab bo’lmoqda. Bular esa bevosita tashqi siyosiy faoliyatdagi kelishmovchiliklar orqali kelib chiqmoqda(7-jadval).
7-jadval Rossiya Federal budjeti asosiy xususiyati 2012-2015yil 35
2012 2013 2014
2015 Foizli daromadlar 100 100
100 100
Foyda solig’i 3.2
3.7 3.7
3.8 QQS
30.1 33.9
35.4 36.2
Aksizlar 3.2
4.7 5.6
5.9 Foydali
qazilmalarni qazib olganlik uchun soliq 20.4
19.5 19.4
18.6 Tashqi
iqtisodiy faoliyatdan daromad 42.1 37.2
35.0 34.5
Boshqa soliqli
tushumlar 1.0
1.0 0.9
1.0
Yaqin yillаr ichidа Rossiyadа yashаb, dаromаd oluvchi vа boshqа ob’еktlаrgа egа bo’lgаn jismoniy shахslаrni pеrsonаl soliq hisobigа olishni globаl
35 Е.Т Гайдара « на проект федеральнова бюджета» Москва 2015 г 55
tizimini yarаtish rеjаlаshtirilgаn vа аmаlgа oshirilmoqdа. Soliq to’lovchilаrni soliq to’lаshdаgi huquqlаri vа ulаrgа jаvobgаrlikni qo’llаsh vа ulаrni huquqini dаvlаt mаshinаsi oldidа himoya qilish mе’yoriy bаzаlаrini mukаmmаl emаsligi hаmdа qonunsiz hаrаkаtlаrdаn himoya qilish, zаrаrlаrni qoplаsh qoidаlаri to’liq ishlаnmаgаnligi soliq tizimini yanаdа tаkomillаshtirilishini tаlаb qilаdi. Soliq to’lovchilаrni mаjburiyatlаri ulаrning huquqlаridаn tаlаyginа ortiqroq bеlgilаngаn. Rossiya soliq tizimini хususiyatlаridаn biri dеb хorijiy soliq tizimlаridаn uning «qаttiqo’lligi»ni (kеskinligi) hisoblаsh mumkin. Soliq qonunchiligini buzgаndа eng yuksаk dаrаjаdа moliyaviy vа mа’muriy chorаlаr ko’rilаdi. Jаvobgаrlikkа tortishdа, аsosаn fiskаl mаqsаdgа e’tibor qаrаtilаdi, аsoslаngаnligi, аybdorligi vа аdolаtligi dеyarli hisobgа olinmаydi. Dаvlаtni soliq to’lovchilаr oldidаgi jаvobgаrligi аsosаn dеklеrаtiv хаrаktеrgа egа bo’lib, dаvlаt orgаnlаri vа jаvobgаr shахslаrni noto’g’ri hаrаkаtlаri dеyarli jаzolаnmаydi. Shu bilаn bir qаtordа, ikkinchi tomondаn, soliq to’lovchilаrni mаdаniyati dаrаjаsini pаstligi vа soliq
qoidаlаrini to’liq ijro etilmаsligi yaqqol ko’zgа tаshlаnаdi. AQSH dunyodagi eng murakkab soliq tizimiga ega bo’lgan davlatlardan biri hisoblanadi. Chunki bu yerda soliq to’lovchilar federal, shtatlar va mahalliy tusdagi alohida alohida soliqlarni to’laydilar. AQSHda umumdavlat pul mablag’lari fondi federatsiya budjetida to’planadi. AQSHning budjet tizimida markaziy o’rinni federal budjet egallaydi. АQShning hozirgi soliq tizimi 1986 yil sеntyabr oyidа qаbul qilingаn. Ushbu soliq islohoti qonuni 1942 yili kiritilgаn dаromаd to’g’risidаgi qonundаn kеyin eng yirik soliq tаdbiri hisoblаnаdi. Islohotning аsosiy mаqsаdi fеdеrаl soliqqа tortish tizimini soddаlаshtirish vа «аdolаtli» soliq solish yo’li bilаn mаmlаkаtdа iqtisodiyotni rivojlаntirish dаrаjаsini rаg’bаtlаshtirishdаn iborаt edi. Islohot nаtijаsidа fuqаrolаrni dаromаd solig’igа tortish vа korporаtsiya foydаsini soliqqа tortish tizimi sеzilаrli dаrаjаdа o’zgаrdi. Dаromаd solig’ini eng yuqori stаvkаsi аyrim shахslаr uchun –50dаn 26 foizgа vа korporаtsiyalаr uchun 46 dаn 34 foizgа 56
tushirildi. 1993 yili qаbul qilingаn qonun hаm soliq tizimigа tаlаyginа o’zgаrtirish kiritdi. Qonundа хususiy shахslаr uchun ikkitа soliq stаvkаsi (36 vа 39,6%) vа korporаtsiyalаrgа 34 dаn 35 foizgаchа o’zgаrtish kiritildi. Shu bilаn bir qаtordа хizmаtgа tа’luqli ziyofаt, ko’ngilochаr tаdbirlаr bilаn bog’liq chеgirmаlаr qisqаrtirildi. AQSHda budjet tushumlarining katta qismini to’g’ri soliqlar ta’minlaydi. Uning hissasi juda yuqori (70% atrofida). AQSHda eng asosiy soliq turi jismoniy shaxslar to’laydigan daromad solig’i hisoblanadi. Bu soliqning federal budjetdagi ulushi 48 foizni tashkil etadi . 9-rasmdan ko’rish mumkinki AQSH budjeti tarkibini asosini jismoniy shaxslar to’laydigan daromad solig’i tashkil qilar ekan, yani 41 foiz korsatgich. Ijtimoiy sug’urta ajratmalari ham 34 foizni tashkil qilarkan, egri soliqlarni budjet tarkibidagi ulushi juda kam bo’lib, u ham asosan aksiz va bojxona bojlaridan tashkil topgan. Aksiz solig’i davlat budjetini bor yo’g’i 3 foizini tashkil etmoqda bundan tashqari bojlar boshqa soliqlar tarkibida juda kam ulushni egallamoqda(11- rasm).
36
http://en.wikipedia.org/wiki/File:U.S._Federal_Receipts_-_FY_2014.png
57
AQSHda sug’urta bozori juda ham yaxshi rivojlangan. Shu sababdan federal budjet tarkibida ham mahalliy(shtatlar) budjetlar tarkibida ham ijtimoiy sug’urta ajratmalari yuqori ulushga ega. Fеdеrаl byudjеtgа fuqаrolаrdаn olinаdigаn dаromаd solig’i, ish hаqi fondigа solinаdigаn soliq vа korporаtsiyalvа 10 tsеnt kеlib tushаdi. Bundаn tаshqаri, kichik hаjmdа аktsiz yig’imlаri, bojхonа boji, qo’chmаs mulkkа solinаdigаn soliq, sovg’аlаrаr foydаsigа solinаdigаn soliqlаr kеlib tushаdi. Yuqoridаgi kеtmа- kеtlikkа muvofiq soliq sifаtidа yig’ilgаn hаr bir dollаrdаn 45,35 dаn olinаdigаn soliq vа boshqаlаr fеdеrаl byudjеtgа tushаdi. Fеdеrаl byudjеtgа tushаdigаn аktsiz solig’i- bеnzin, chеkish mаhsulotlаri, аlkogol ichimliklаrini sotish bilаn bog’liq bo’lgаn tаnlаngаn soliqlаr hisoblаnаdi.
Yuqoridagi malumotlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1) Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat budjeti daromadlarining asosiy qismi egri soliqlar hisobidan shakllanmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda esa davlat budjeti daromadlarining asosiy qismini to’g’ri soliqlar tashkil etmoqda. 2) Rivojlangan industrial mamlakatlarda aholining daromad darajasi yuqori ekanligi va aholidan olinadigan daromad solig’ini, asosan, progessiv stavkalardan undirilishi maskur soliqlardan olinadigan tushumlarning davlat budjeti daromadlarining tarkibida yuqori salmoqqa ega bo’lishiga olib kelmoqda. Shunday qilib, har bir davlat soliq tizimi, davlat budjeti daromadlari davlat tuzilishiga asoslangan bo’lib, har biri o’zining ko’p qirraligi, murakkabligi va ko’p darajali tarkibi bilan ajralib turadi hamda ularning samarali tashkil etilishi mamlakat iqtisodining yuqori su’ratlarda o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
58
BARQARORLIGINI TAMINLASHDA EGRI SOLIQLAR SALMOG’INI OSHIRISHNING USTUVOR YO’NALISHLARI Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida egri soliqlarni undirish mexanizmini takomillashtirish yo‘nalishlari Bitiruv malakaviy ishimizning mazkur savolini biz ikki yo‘nalishda, ya’ni qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘ini takomillashtirish yo‘nalishlarini belgilash orqali yoritmoqdamiz. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini takomillashtirish. Mamlakatamizda inqirozga qarshi choralar dasturida qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash mexanizmini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilgan. Mamlakatning eksport qiluvchi korxonalarini qo‘llab-quvvatlashda qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini qaytarish muddatini 30 kundan 20 kungacha qisqartirish korxonalarning moliyaviy resurslar bilan ta’minlanishini kuchaytiradi. Import qilinayotgan tovarlar, ishlar va xizmatlarni qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortishda har bir mamlakat ancha ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Chunki import qilinayotgan tovar, ish va xizmatlarining ushbu soliqqa tortilishi tashqi savdo operatsiyalari bilan bog‘liq masaladir. Respublikamizda import qilingan tovarlar bo‘yicha hisobga o‘tkazilgan qo‘shilgan qiymat solig‘ini aniqlashda importchi tomonidan olib kirilayotgan tovar bojxona qiymatiga nisbatan hisoblab chiqarilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i miqdori hisobga o‘tkaziladi. Lekin importchi tomonidan bayon qilingan bojxona qiymatiga nisbatan bojxona idoralari tomonidan hisoblanib aniqlangan bojxona qiymati o‘rtasida farq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda hisobga o‘tkazilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i miqdori importchi tomonidan bayon qilingan bojxona qiymatidan kelib chiqib hisoblangan QQS miqdoridan kelib chiqib aniqlanadi, haqiqatda to‘langan QQS miqdori bilan hisobga o‘tkazilgan QQS o‘rtasidagi farq miqdori import qilinib olib kirilayotgan tovarlarning narxiga kiritiladi.
59
Bu holat birinchidan, hisobga o‘tkazilgan qo‘shilgan qiymat solig‘ini aniqlashdagi qonuniy talablarini buzilishini keltirib chiqarmoqda. Shunga asosan import tovarlari bo‘yicha hisobga o‘tkaziladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i miqdorini aniqlashda bojxona idoralari tomonidan import qilinayotgan tovarlarni olib kirilishida haqiqatda to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i asos qilib olinishi maqsadga muvofiqdir. Bu qonun osti me’yoriy hujjatlarining yakdilligini ta’minlaydi, shu bilan birga import tovarlarini asossiz oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Shunga asosan import tovarlari bo‘yicha hisobga o‘tkaziladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i miqdorini aniqlashda bojxona idoralari tomonidan import qilinayotgan tovarlarni olib kirilishida haqiqatda to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i asos qilib olinishi maqsadga muvofiqdir. Bu qonun osti me’yoriy hujjatlarining yakdilligini ta’minlaydi, shu bilan birga import tovarlarini asossiz oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Korxonalarda boqimanda qarzlarning vujudga kelishiga yuzaki qaraganda, ularning moliyaviy faoiyatiga katta ta’sir etmaydigandek tuyuladi. Mavjud debitor qarzlari undirilgandan so‘ng boqimanda qarzlar yopiladi, lekin korxona boqimanda qarzlarga ega bo‘lib turgan muddatda mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitob qilish imkoniga ega bo‘lmaydi, chunki amaldagi qonunchiliklarga asosan birinchi navbatda byudjet oldidagi qarzdorlik yopilishi zarur. Demak korxonaning ishlab chiqarish sikli sekinlashadi va bu moliyaviy faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Byudjetdagi mutanosiblikni kuchaytirish maqsadida, soliq siyosatini takomillashtirish bilan bir qatorda, korxonalarning
moliyaviy intizomini mustahkamlash, to‘lov aylanmasini bir me’yorga keltirish, to‘lamaslikning debitorlik va kreditorlik qarzlarining salbiy oqibatlarini to‘gatish katta ahamiyatga ega, bu esa oqibatda boqimanda qarzlar miqdorini kamaytirishga olib keladi.
Shunga qaramay soliq turlari bo‘yicha qarzdorlikning yuqori darajada saqlanib qolishi QQSni hisoblanishi va undirilishida surunkali muammoning 60
mavjudligini va bu qarzdorlikni bartaraf etilishi bo‘yicha takliflarning ishlab chiqilishi zarurligini isbotlab turibdi. Korxonalarda boqimanda qarzlarning vujudga kelishiga yuzaki qaraganda, ularning moliyaviy faoiyatiga katta ta’sir etmaydigandek tuyuladi. Mavjud debitor qarzlari undirilgandan so‘ng boqimanda qarzlar yopiladi, lekin korxona boqimanda qarzlarga ega bo‘lib turgan muddatda mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitob qilish imkoniga ega bo‘lmaydi, chunki amaldagi qonunchiliklarga asosan birinchi navbatda byudjet oldidagi qarzdorlik yopilishi zarur. Demak korxonaning ishlab chiqarish sikli sekinlashadi va bu moliyaviy faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha boqimanda summalarning paydo bo‘lishi birinchi navbatda bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar hisobiga buyurtmachilar tomonidan pul mablag‘larini o‘z vaqtida kelib tushmasligi bilan bog‘liqdir. Respublikamizda aksariyat hollarda buyurtmachilar bo‘lib byudjet tashkilotlari maydonga chiqadi. Ma’lumki hozirgi mahsulotlarni jo‘natish tartibiga muvofiq 15 foizli oldindan to‘lov amalga oshirilib keyin mahsulotlar yuboriladi. Lekin oldindan amalga oshirilgan to‘lovlar miqdori korxonaning soliq to‘lovlari bo‘yicha hisob- kitoblarni amalga oshirish uchun etarli darajada emas, chunki respublikamiz bo‘yicha soliq yuki byudjetdan tashqar ajratmalarsiz 20 foizni tashkil etadi. Shundan kelib chiqib, mahsulotlar jo‘natishdagi oldindan to‘lov miqdorining kamida 30 foizga etkazilishi soliq to‘lovlari bo‘yicha boqimandalarni, shuningdek boqimandalar salmog‘idagi eng yuqori ko‘rsatkichni egallab turgan qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha boqimanda miqdorlarini kamayishiga olib keladi hamda korxonada sog‘lom moliyaviy muhitni yaralishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Bugungi kunda jahon soliq amaliyotida ijtimoiy maqsadlar uchun tabaqalashtirilgan soliq stavkalaridan keng va samarali foydalanib kelinmoqda. QQS qo‘llaniladigan barcha rivojlangan davlatlarda 3 xil stavkalar, ya’ni eng yuqori (zeb-ziynat buyumlari, tamaki, alkogol); o‘rta (barcha tovar va xizmatlarga)
61
va pasaytirilgan stavka (birinchi darajali zaruriy xizmatlarga, oziq-ovqat mahsulotlariga, medikamentlar, uy-joy, transportga) qo‘llaniladi. Bir muncha murakkabliklarga qaramay, ular ancha muvaffaqiyatli qo‘llanilib kelinmoqda va katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Chunki pasaytirilgan stavkalar umumiy
stavkalardan bir qadar pastroq qilib belgilangan. Rivojlangan davlatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha tabaqalashgan stavkalarning qo‘llanilishi uning regressivligini kamaytiradi. Ammo respublikamizda qo‘shilgan qiymat solig‘idan tabaqalashtirilgan stavkalar qo‘llanilmaydi. To‘g‘ri, respublikamiz soliq qonunchiligida qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha birinchi iste’mol mahsulotlari bo‘lgan besh turdagi tovarlarga imtiyoz sifatida 1998 yil 10 foizli, 1999 yil 15 foizli pasaytirilgan stavkalar qo‘llanilgan. Respublika soliqqa tortish amaliyotida qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha qo‘llanilgan pasaytirilgan stavkalarning ijtimoiy ahamiyati arzimas darajada bo‘lganligi, hisob-kitoblarda anglashilmovchiliklarga yo‘l qo‘yilganligi natijasida ular 2000 yildan bekor qilindi.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohotlarida soliq tizimida ijtimoiy maqsadlar uchun berilgan imtiyozlarni saqlab qolgan holda soliq stavkalaridan ham ijtimoiy maqsadlar uchun foydalanishni takomillashtirish maqsadga muvofiq. Jumladan, respublika soliq tizimida asosiy soliq hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha tabaqalashgan stavkalarni amaliyotga joriy etish va ijtimoiy muammolarni hal etish uchun foydalanish lozim. Mamlakatning ijtimoiy maqsadlaridan kelib chiqib qo‘shilgan qiymat solig‘idan nol darajali stavka bo‘yicha soliq solinadigan oborotlarni kengaytirish maqsadga muvofiq. Bizningcha, respublikada medikamentlar ishlab chiqaruvchi va aholiga meditsina xizmatlarini ko‘rsatuvchilarga ham nol darajali stavkani qo‘llash lozim.
Aksiz solig‘ini takomillashtirish. Aksiz solig‘ining fiskal ahamiyati boshqa soliqlarga qaraganda ancha yuqori ekanligi, mazkur soliq mexanizmini takomillashtirishga ehtiyotkorona bo‘lishni taqozo etadi. Shu bois, 62
respublikamiz soliq tizimini isloh qilishda aksiz solig‘ini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. So‘nggi yillar davomida aksiz solig‘i borasida amalga oshirilgan o‘zgarishlar shubhasiz, respublika soliq tizimini samarali tashkil etish uchun xizmat qilib kelmoqda. Bu borada aksiz solig‘i qo‘llaniladigan tovarlarning keskin kamaytirilishi bilan birga, so‘nggi yillarda aksiz solig‘i stavkalarining qat’iy miqdorlarini qo‘llanilishi va 2008 yildan e’tiboran aksiz solig‘ini hisoblash mexanizmiga kirtitilgan o‘zgarish mazkur soliqni ancha soddalashtirishga va erkinlashtirishga, eng asosiysi soliq yukini yashiringan qismini oshkora qilib belgilanganligi bilan ahamiyatlidir. 2008 yil 1 yanvardan aksiz solig‘i bo‘yicha respublikamizda ishlab chiqarilgan mebellar, billurdan tayyorlanadigan buyumlar, video va audio uskunalariga aksiz solig‘i bekor qilindi. Alkogol va tamaki mahsulotlari bo‘yicha aksiz solig‘i stavkalari birxillashtirildi.
Aksiz solig’idagi muammolardan biri shuki, ayrim tovarlar buyicha, ya’ni juda ham zarur bo‘lmagan va boylik belgisi hisoblangan zargarlik buyumlari, chinni servislari va boshqa ayrim tovarlar bo‘yicha soliq stavkasi juda past, lekin ishlab chiqarish va xo‘jalik maqsadlari uchun zarur bo‘lgan neft mahulotlarining soliq stavkasi nisbatan yuqori foizni tashkil etadi, bu esa albatta jamiyat miqyosida boshqa tovarlar narxining o‘sishiga olib keladi. Biroq shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, ushbu soliq stavkasining neft mahsulotlariga nisbatan ko‘tarilishining ijobiy tomonlari ham mavjud. Jumladan, bu ishni amalga oshirish bilan boshqa soliq stavkalarining pasayishiga olib keladi. Mamlakatda hozirgi kunda ayrim xizmatlarga ham aksiz solig‘ini joriy qilish sharoiti yuzaga kelgan. Bunday xizmatlar ichida birinchi nomzodi sifatida uyali aloqa xizmatini aytish mumkin. Ushbu xizmat turiga aksiz solig‘i joriy etish aksizlarning asl mohiyatiga ham to‘g‘ri keladi. Chunki, birinchidan, aksiz solig‘i inson sog‘lig‘i uchun zararli bo‘lgan mahsulotlarga nisbatan qo‘llaniladi. Uyali aloqa ham insonga nurlanish orqali zararli hisoblanadi. Ushbu xizmat bozoridagi hozirgi raqobat sharoitida uyali aloqa xizmatidan foydalanganlik uchun haq keskin pasayib borayotganligi 63
ushbu xizmatdan foydalanishni rag‘batlantirmoqda va
ulardan foydalanuvchilarning soni ham ko‘payib bormoqda. Mana shuning o‘zi aksizlarning ikkinchi xususiyatini namoyon qilishga zamin yaratmoqda, ya’ni uyali aloqa xizmatidan foydalanish ko‘lamining kengligi unga aksiz solig‘i joriy qilish uchun qulay sharoitdir, yoki fikrimizni talab va taklif qonuni asosida tushuntiradigan bo‘lsak, uyali aloqa xizmatiga bo‘lgan talab unga bo‘lgan taklifga nisbatan elastikroqdir. Uchinchidan, uyali aloqa xizmatidan asosan aholining boy va o‘rta hol qatlami foydalanadi. Demak, shu nuqtai-nazardan unga aksiz solig‘ini joriy qilinishi soliqning ijtimoiy funksiyasini ham amalga oshishini ta’minlaydi. To‘rtinchidan, uyali aloqa xizmati xaridorgir, bozori chaqqon tovar bo‘lganligidan, shuningdek ushbu xizmatning taklifi juda xarajattalab emasligidan unga aksiz solig‘ini joriy qilinish davlat byudjetining yana bir barqaror daromad manbaini shakllantirish imkoniyatini beradi. Shuningdek, uyali aloqaga aksiz solig‘ining joriy qilinishi o‘simlik yog‘iga qo‘llanilayotgan aksiz solig‘ini pasaytirish yoki butunlay olib tashlash imkoniyatini yaratadi. Bu esa, iste’molga soliqlar yukining adolatli taqsimlanishini ta’minlaydi. Bizningcha, respublikada tashqi iqtisodiy munosabatlarni tarif tizimi orqali tartibga solishni takomillashtirish uchun bojxona to‘lovlari stavkalarini, jumladan aksiz solig‘i stavkalarini qayta ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Amalda qo‘llanilayotgan stavkalarning ko‘pligi va ularning miqdorini yuqoriligi, ichki bozorda import tovarlarining bahosini o‘sishiga olib kelmoqda. Bu holat, mamlakatda valyuta kursining barqaror darajadasaqlanishiga qaramasdan, import tovarlari bahosining o‘sishiga sababbo‘lmoqda. Egri soliqlar tizimida aniq masalalar shu soliq xususiyati va vazifalaridan kelib chiqkan holda hal etilishi kerak, balki bu soliq turiga unga xos bo‘lmagan boshqa vazifani qo‘llash bilan emas. Faqatgina shunda egri soliqlar tizimini bir qolipga keltirish mumkin. Shuning uchun aksiz solig‘i doirasida yangiliklar kiritish kerak, ya’ni stavkalarni belgilashda tovarlarning talab egiluvchanligiga e’tibor berish, qat’iy aksizosti tovarlar ro‘yxatini 64
belgilash kabilar. Boshka mamlakatlar bilan savdo aloqalariga ega ekanmiz, shu nuqtai nazardan ham aksizlarda yangilik qilish darkordir. Shular bilan bir qatorda mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilayotgan tovarlar himoyasi uchun, masalan, video va audio apparaturalar, dorilar kabi tovarlarga nisbatan soliq va bojxona nazoratini o‘rnatish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishning hozirgi bosqichida xo’jalik subeklarining investitsion faoligini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Buning sababi shundaki, milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning daslabki bosqichlarida asosiy e’tibor davlat budjeti mablag’lari va hukumatning kafolatlari asosida jalb qilingan xorijiy investitsiyalar va kreditlar hisobidan investitsion jarayonlarni moliyalashtirishga qaratildi. Davlat
tomonidan investitsion jarayonlarni moliyalshtirish makroiqtisodiy barqarorliknin ta’minlashda muhim rol o’ynadi. Hozirgi kunda investitsion jarayonlarni moliyalashtirishda xo’jalik subektlarni mavqeni oshirishga qaratilmoqda. Bunda asosiy e’tibor korxonalar-ning o’z mablag’lari va tijorat banklari kreditlarining investitsion jarayonlarni moliyalashtirish manbalarining umumiy hajmidagi salmog’ini oshirishga qaratilmoqda. Prezidentimiz I. A. Karimov mamlakatimizdagi investitsion jarayonlarni moliyalashtirishning zamonaviy holatini tahlil qilar ekan, jumladan shunday xulosaga keldilar: “Mamlakatimiz iqtisodiyotiga investitsiya kiritish hajmi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 23 foizdan iborat bo‘ldi.O‘zlashtirilgan umumiy kapital qo‘yilmalar hajmining 3 milliard dollardan ortig‘ini xorijiy investitsiyalar tashkil etdi. Shuning 72 foizdan ziyodi yoki 2 milliard 200 million dollari to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardir. O‘ylaymanki, hammamiz yaxshi ang-lab olganmiz: agar o‘zimiz harakat qilmasak, chetdan sarmoya va investitsiyalarning mamlakatimizga, o‘lkamizga kirib kelishi uchun qulay sharoit va imtiyozlar tashkil 65
etmasak, kerak bo‘lsa, ayni shu yo‘nalishda astoydil, butun vujudimiz bilan ishlamasak, bunday raqamlarni tushimizda ham ko‘rmasdik. Bu – aniq gap” . 37 Bilvosita soliqlar korxonalar faoliyatiga neytral (xolis) pozitsiyadadir, degan nazariyadan kelib chiqib, respublikamizda ularni fiskal ahamiyatiga qarab katta e’tibor berilmoqda. Soliq solinadigan bazalarni aniqlashda, soliq summasini hisoblashda, byudjetga undirilishda, imtiyozlar berishda qator kamchiliklar mavjud: 1. Bular qatoriga qo’shilgan qiymat solig’ini (QQS) to’laydigan ayrim korxonalar faoliyati xususiyatlarini hisobga olmaslik ham kiradi. Ayrim korxonalarda faqat o’z faoliyati natijasida yaratilgan qo’shilgan qiymatgina soliqqa tortilmay, balki mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan xom-ashyo bo’yicha ham QQS to’lash; 2. Olingan daromadni emas, kutilayotgan daromadni soliqqa tortish; 3. Aktsizosti tovarlarning realizatsiyasidan QQS undirish chog’ida, soliqqa tortish ob’ektiga aktsiz summasini qo’shilishi; 4. Birlamchi ehtiyojga ega bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlarini soliqqa tortish va hokazo. Masalan, bular tarkibida mahsulotni etkazib berish davrida QQSning hisoblanishi, hali kelib tushmagan mablag’lar uchun korxona xomashyo materiallarini QQS to’lamaydigan korxonalardan sotib olgan sharoitda, aylanma mablag’lar hisobidan QQSning to’lanishi natijasida ularning (aylanma mablag’larning) bir qismi cheklanishiga olib kelmokqa. Jo’natilgan tovarlar uchun mablag’lar o’z vaqtida kelib tushmasligi natijasida QQS bo’yicha boqimanda miqdorlari ko’payishi, boqimanda hisobidan penya hisoblab olinishi, korxonalarning moliyaviy faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Korxonalarni aylanma mablag’lari boshqa maqsadlarga yo’naltirilishi, ixtiyorida qoladigan sof-foydani kamayishi QQSni hisoblash usulini o’zgartirishni talab qilmoqda. U ishlab chiqarilgan mahsulot uchun QQSni to’lash majburiyatini
37 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Toshkent. 18.01.2014 66
jo’natilgan mahsulot uchun mablag’ kelib tushgan paytda amalga oshirilishni ko’zda tutadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 567-sonli qarorida korxonalarning o’z aylanma mablag’laridan oqilona foydalanishni ta’minlash maqsadida QQS bo’yicha to’lovlar sonini va muddatini bir oyda 2 martadan bir martagacha kamaytirildi. Soliqlar yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiy qismi bo’lgan milliy daromadni qayta taqsimlashda ishtirok etib, yagona takror ishlab chiqarish jarayonining bir qismi, ishlab chiqarish munosabatlarining o’ziga xos shakli hisoblanadi. Bular soliqlarning ijtimoiy mazmunini shakllantiradi. Soliqlar jamiyatdagi taqsimlash munosabatlarining tarkibiy qismi sifatida ishlab chiqarish qonuniyatlarini o’zida ifoda etadi.
Korxonalarning investitsiya faoliyatini rag’batlantirishda qo’shilgan qiymat solig’i muhim rol o’ynaydi. Bunda qo’shilgan qiymat solig’iga tortilmaydigan oborot miqdorini belgilash, ayrim korxonalarga va ayrim opertasiyalarga nisbatan soliq imtiyozlarini belgilash asosiy o’rinni egallaydi. Xususan, qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha soliqqa tortilmaydigan oborot miqdorini belgilash kichik biznes korxonalariga faoliyatlarini rivojlantirish uchun kuchli turtki beradi. Buning natijasida ular tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarning raqobatbardoshligi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, tovarlarni sotishdan olingan tushumlar summasini ko’payishiga olib keladi va pirovard natijada investitsion xarajatlarni moliyalashtirishning muhim manbai bo’lgan sof foydaning miqdori oshadi. Aksiz solig’i investitsion jarayonlarga faol tarzda ta’sir ko’rsatuvchi asosiy soliq turlaridan biri hisoblanadi. Aksiz solig’i, birinchi navbatda, fiskal funksiyasini bajarishga yo’naltirilgan. Ayni vaqtda uning iqtisodiy funksiyasidan foydalanish uchun ham yetarli darajada imkonyatlar mavjud. Aksiz solig’i bo’yicha maxsus stavkalarni belgilash va soliqqa tortish obektini aniqlashda o’zgartirishlar kiritish yo’li bilan aksiz solig’iga tortiladigan tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalarning rentabelligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. |
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish