1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
MOLIYA-IQTISOD
FAKULTETI
“MOLIYA” KAFEDRASI
ODILOV SARDOR QAMARIDINOVICH
«DAVLAT BUDJETI DAROMADLARIDA EGRI SOLIQLARNI
O’RNI VA ULARNI UNDIRISH MEXANIZMLARINI
TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI»
5230600 -“Moliya”- taʻlim yoʻnalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
yozilgan
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
«HIMOYAGA RUXSAT ETILDI»
«Moliya» kafedrasi mudiri
__________ i.f.n., dots. O.Komolov
«____»______________ 2015 y.
Ilmiy rahbar: _____________ o’q.Avazxo’jaev S.
TOSHKENT - 2015
2
MUNDARIJA:
KIRISH...............................................................................................................
3
I
BOB
I BOB. DAVLAT BUDJETI DAROMADLARINI
SHAKLLANTIRISHDA EGRI SOLIQLARNING NAZARIY
JIHATLARI.............................................................................................
7
1.1. Davlat budjeti daromadlarining ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati va
huquqiy asoslari..........................................................................................
7
1.2. Davlat budjeti soliqli daromadlarida egri soliqlarning o’rni va
ularning o’ziga xos xususiyatlari..............................................................
17
I bob bo’yicha xulosa................................................................................. 26
II
BOB
DAVLAT BUDJETI DAROMADLARINI SHAKLLANTIRISHDA
EGRI
SOLIQLARNING
AMALDAGI
HOLATI
TAHLILI.....................................................................................................
27
2.1.
Davlat budjetida egri soliqlar tarkibi va o’zgarish dinamikasi
tahlili.............................................................................................................
27
2.2. Davlat budjeti soliqli daromadlarini shakllantirishda xorijiy
davlatlar tajribasi…………………………...............................................
38
II
bob
bo’yicha
xulosa.................................................................................
56
III
BOB
O’ZBEKISTON
RESPUBLIKASI
DAVLAT
BUDJETI
BARQARORLIGINI
TAMINLASHDA
EGRI
SOLIQLAR
SALMOG’INI
OSHIRISHNING
USTUVOR
YO’NALISHLARI.....................................................................................
57
III bob bo’yicha xulosa.............................................................................. 69
XULOSA................................................................................................................
70
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI..........................................
76
3
KIRISH
Bitiruv
malakaviy
ishi
mavzusining
dolzarbligi.
Mustaqil
taraqqiyotimizning yigirma to’rt yilligi davri mobaynida ijtimoiy hayotimizning
barcha sohalarida bo’lgani kabi davlat moliya tizimida ham keng ko’lamli
islohatlar amalga oshirilib kelinmoqda. Bu borada bugungi kunda budjet-soliq
siyosatini yanada takomillashtirish, davlat budjeti daromadlarining turlari va
ularning amal qilish mexanizmini soddalashtirish muhim masalalardan
hisoblanadi. Soliq siyosati moliya tizimi islohotlaring muxim yo’nalishi sifatida
iqtisodiyotni tartibga solish hamda uning barqarorligini taminlash jarayonida har
muxim ahamiyat kasb etib bormoqda. Shu sababli, mamlakatimiz rivojlanishining
muhim ustuvor rivojlanishi sifatida budjet-soliq siyosati vazifalarini izchil amalga
oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi paytda davlat budjeti jahondagi har bir davlatning eng muhim
institutlaridan biri hisoblanadi. Uning samarali faoliyat ko’rsatishi iqtisodiy o’sish
va ijtimoiy farovonlikning darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Xuddi shuning
uchun ham keyingi yillarda budjet masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy xarajatlarining o’sib borishi, pirovard natijada, davlat
budjeti asosiy moliyaviy kategoriya sifatida jamiyat hayotidagi roli-ning oshib
borishiga olib keladi. Bu esa, birinchi navbatda, davlat budjeti daromadlarini
shakllantirish amaliyotini takomillashtirishni taqozo etadi.
Rivojlangan xorijiy davlatlarda, xususan, Yaponiya, Germaniya, Buyuk
Biritaniya, Franasiya, Italiya, AQSH kabi davlatlarda soliqlar davlat budjeti
daromadlarining 90 foizgacha bo’lgan qismini tashkil etadi. O’zbekiston
Respublikasida esa bu ko’rsatkich 90 foizdan ham ortiq bo’lgan miqdorni tashkil
etmoqda.
Respublikamizda
zamonaviy
davlat
budjet
tizimini
barpo
etish
mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan boshlangan edi. Bu borada mamlakat
iqtisodiyoti oldida turgan tub o’zgarishlarni amalga oshirish sharoitida sodir bo’lib,
ular o’z navbatida, budjet oldida turgan birinchi darajali vazifalarni ham aniqlab
berdi. Ular orasida O’zbekiston iqtisodiyotini xo’jalik yuritishning bozor
4
sharoitlariga moslashtirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, milliy iqtisodiyotda
investitsion faollikni rag’batlantirish hamda soliq tizimini yanada isloh qilish
alohida o’rin egallaydi.
Soliqlar davlat budjetining asosiy daromad manbai bo’lganligi bois, ularni
belgilangan muddatlarda undirilishi va budjetga kelib tushishidagi muammolarni
aniqlash va ularni o’z vaqtida bartaraf etish muhim ahamiyat kasb etadi. Soliqqa
tortishning mohiyati, maqsadi, qoidalari, stavkalari va bazasining holati soliq
tizimi shakllanishining har bir davlat xususiyatlariga xos bo’lgan hamda muayyan
davrda bajariladigan o’ziga xos vazifalarga asoslanadi.
Bu borada Prezidentimiz I. A. Karimov soliqlarnining davlat budjeti
daromadlarini shaklantirishdagi ahamiyatiga alohida e’tibor qaratib, shunday
deydilar: “ O‘tgan yili soliq yuki 20,5 foizdan 20 foizga, daromad solig‘i stavkasi
esa 9 foizdan 8 foizga kamaytirilgan bo‘lsa-da, davlat byudjeti yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 0,2 foiz profitsit bilan bajarildi.
Mamlakatimiz 2014 yilda biznesni yuritish sharoiti bo‘yicha reytingda 8
pog‘onaga, soliqqa tortish borasida esa 61 pog‘ona yuqoriga ko‘tarildi.
Yuqori iqtisodiy o‘sish sur'atlari har tomonlama chuqur va puxta o‘ylangan
izchil soliq va pul-kredit siyosatini amalga oshirish orqali ta'minlanadi. Ushbu
siyosat, avvalambor, iqtisodiyotda soliq yukini kamaytirish, xo‘jalik yurituvchi
sub'yektlar faoliyatida uning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirishga qaratiladi.
Birinchi navbatda amalga oshiriladigan vazifalar qatoriga daromad solig‘i
stavkasini 7,5 foizga kamaytirish kiradi. Shu bilan birga, qurilish sohasida faoliyat
yuritayotgan korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi, sanoat korxonalarida
bo‘lganidek, 6 foizdan 5 foizga tushiriladi bu barcha sanoat korxonalari uchun.”
1
1
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi
5
Bizga malumki, egri soliqlar davlat budjeti daromad qismining asosini
tashkil qiladi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti
daromadlarining 50 foizdan ortiq qismi egri soliqlar hisobiga shakllantirilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, egri soliqlarni davlat dudjetini to’ldirishda ahamiyati kata.
Bu soliqning ijobiy tomoni, respublikada ishlab chiqarilgan tovarlarni chetga
chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko’p ishlab chiqarilishiga
yordam beradi. Egri soliqlar orqali tovarlar qiymati oshirilmasa, bozorda ularni
taqchilligi ortadi. Soliqlar stavkasining oshirilishi korxonalar faoliyatining
moliyaviy yakuniga tasir etmaydi, yani investitsion faoliyatini qisqartirmaydi. Bu
soliqlarning yana bir tomoni muomilada ortiqcha pul massasini kamaytirib,
inqirozni jilovlab turadi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining maqsadi. Egri soliqlarning mohiyati,
mazmuni, o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish, to’g’ri va egri soliqlarni
mutanosibligini taxlil qilish, iqtisodiyotga egri soliqlar orqali ijobiy tasir etish va
boshqarish hamda tartibga solish, bu boradagi mavjud muammo va kamchiliklarni
aniqlash va tegishli xulosalar chiqarish, takliflar tizimini ishlab chiqishdan
iboratdir.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining vazifalari. Tadqiqot ishi oldiga
qo’yilgan maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni amalga oshirish
belgilab olindi:
Davlat budjeti soliqli daromadlarini barqarorligini ta’minlashni
nazariy jihatdan va davr talablariga mos ravishda o’rganib soliqqa
tortishning ob’ektiv zarurligini asoslab berish;
Egri soliqlarning xususiyatlarini o’rganish, budjet daromadlarini
shakllantirishga tasirini aniqlash;
Soliq siyosatini erkinlashtirishda egri soliqlarni undirishning amaldagi
holatini tahlil qilish;
Egri soliqlarni undirishda xorijiy davlatlar ilg’or tajribalarini
o’zlashtirish;
6
Soliq imtiyozlarini berish hisobiga davlat budjeti daromadlarini
oshirish yo’llarini o’rganib chiqish;
Egri soliqlarni hisoblash va budjetga to’lash tartibini takomillashtirish
yo’llarini yoritish
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining ob’ekti. Bitiruv malakaviy ishida
izlanish obektini soliq tizimini muhim bo’g’ini bo’lgan egri soliqlar, jumladan,
qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i hamda transport vositalariga benzin, dizel
yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun soliq tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining predmeti.
Davlat budjeti
daromadlarining shakllanishida soliqlarning kelib tushishi bilan bog’liq
munosabatlar tadqiqot predmetini tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv
malakaviy ishida tadqiqot natijalari bo’yicha ishlab chiqilgan ilmiy takliflar va
amaliy
tavsiyalardan
soliq
tizimi
va
soliqqa
tortish
mexanizmini
takomillashtirishda, soliq siyosati konsepsiyasini ishlab chiqishda va ustuvor
yo’nalishlarini belgilashda, soliq munossbatlarini tartibga solishda, soliq bo’yicha
meyoriy hujjatlarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining tarkibiy tuzilishi. Ushbu bitiruv
malakaviy ishi kirish qismi, uchta bob, oltita paragraf, xulosa va takliflar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
7
I BOB. DAVLAT BUDJETI DAROMADLARINI
SHAKLLANTIRISHDA EGRI SOLIQLARNING NAZARIY
JIHATLARI
1.1 Davlat budjeti daromadlarining ijtimoiy- iqtisodiy mohiyati va
huquqiy asoslari
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni erkinlashtirish va xususiylashtirish
jarayonini jadallashtirish soliq siyosati strategiyasini muhim ro’l o’ynamoqda.
Ushbu soliq siyosati strategiyasidan kelib chiqib belgilanadigan vazifalar
prezidentimiz I.A. Karimov takidlaganidek “ … soliqlar asosli, barqaror,
moslashuvchan bo’lishi, mahsulot ishlab chiqaruvchining qo’lini bog’lab
qo’ymasligi, cho’chitib yubormasligi, aksincha uni rag’batlantirishi lozim. Soliqlar
korxonalarning tadbirkorligi va tashabbuskorligini har tomonlama rag’batlantirishi
lozim.”
2
Darhaqiqat, soliqlar davlat tomonidan yuridik va jismoniy shaxslardan
qonunda belgilangan meyor va muddatlarda, majburiy ravishda budjetga
undiriladigan to’lov shakli bo’lib, mamlakat oldida turgan ijtimoiy- iqtisodiy
vazifalarni moliyaviy jihatdan taminlashning asosidir.
Iqtisodiyotni tartibga solishga, davlat o’z funksiya va vazifalarini bajarishga,
shunungdek, ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga imkon beradigan dastaklardan
biri – davlat budjetidir.
O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 3-moddasida davlat budjeti
tushunchasiga ta’rif berilgan bo’lib, unga ko’ra “Davlat budjeti – davlatning davlat
vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo’ljallangan
markazlashtirilgan pul jamg’armasi”
3
Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida o’zida davlatning bir yilga
mo’ljallangan daromadlari va xarajatlarini ifodalaydi. Moliya yiliga mo’ljallangan
2
Karimov I. “ Bank tizimi, pul muomilasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik: - T. 2005. 245- bet
3
O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi. 26- dekabr 2013-yil. O’RQ-360-son. 3-modda
8
daromadlar va xarajatlar rejalashtirilib, tasdiqlanadi. Ularni amalga oshirish esa
budjet munosabatlari hisoblanadi.
Budjet orqali iqtisodiyotga quyidagi jihatlarda ta’sir ko’rsatish mumkin:
soliqlar, yig’imlar va turli majburiy to’lovlar vositasida; to’g’ridan-to’g’ri budjet-
dan moliyalashtirish vositasida; subsidiyalash vositasida; foizsiz va imtiyozli
kreditlar berish vositasida; budjet mablag’lari hisobiga maxsus jamg’armalar va
zahiralar yaratish vositasida ta’sir ko’rsatiladi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetinig daromad manbalari quyidagilar
hisoblanadi:
to’g’ri va egri soliqlar;
boshqa majburiy to’lovlar;
davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan olinadigan
daromadlar;
meros yoki hadya huquqi asosida davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari;
yuridik va jismoniy shaxslardan hamda chet davlatlardan tushadigan
qaytarilmaydigan pul mablag’lari;
rezident-yuridik shaxslarga va chet davlatlarga berilgan kreditlar hisobidan
to’lovlar va qonun hujjatlariga oid boshqa daromadlar.
Umuman olganda davlat budjeti daromadlarini 2 turga ajratish mumkin:
1) davlat budjetining soliqli daromadlari;
2) davlat budjetining soliqsiz daromadlari.
Soliqlar davlat budjetining asosi hisoblanadi, ya’ni soliqlarsiz budjet
daromadlarini tasavvur qilib bo’lmaydi. Soliqlar budjetning daromadlarini
ta’minlovchi asosiy manba hamda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda
davlatning muhim dastagi hisoblanadi. Bunga, ayniqsa, mamlakatimiz
mustaqillikka erishgan dastlabki yillarda yuz bergan o’zgarishlardagi soliqlarning
roli yaqqol misol bo’la oladi. “O’zbekistondagi siyosiy va iqtisodiy tartibning
o’zgarib ketishi, uning mustaqillikni qo’lga kiritishi davlat qo’lida katta
miqdordagi moliyaviy mablag’ to’planishini taqozo etdi. 1992-yil birinchi marta
davlat budjetini chetdan dotatsiya va subvensiya olmasdan tuzish zarur bo’ldi.
9
Shundan kelib chiqib, boshlang’ich bosqichda soliq tizimi ijtimoiy-iqtisodiy
yo’nalishga ega bo’lgan budjet daromad va xarajatlarining tengligini ta’minlash
bilan bog’liq bo’lgan muammolarni hal qilishga qaratilgan edi. Uni respublikada
ishlab chiqarish hajmi tushib ketgan bir sharoitda, yuqori inflatsiya paytida va
davlat moliya sohasidagi o’ta og’ir bir vaziyatda amalga oshirishga to’g’ri keldi”
4
.
O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari ikki qismdan iborat:
davlat maqsadli jamg’armalari hisobga olinmagan daromadlar va davlat maqsadli
jamg’armalari daromadlari. Davlat maqsadli jamg’armalari hisobga olinmagan
daromadlar
respublikamizda
umumbelgilangan
soliqlar
hamda
boshqa
daromadlardan tashkil topadi. Bular quyidagi umumbelgilangan soliqlardan
iborat
5
:
yuridik shaxslardan оlinadigan fоyda sоlig’i;
jismоniy shaxslardan оlinadigan darоmad sоlig’i;
qo’shilgan qiymat sоlig’i;
aksiz sоlig’i;
yer qa`ridan fоydalanuvchilar uchun sоliqlar va maxsus to’lоvlar;
suv resurslaridan fоydalanganlik uchun sоliq;
mоl-mulk sоlig’i;
yer sоlig’i;
оbоdоnlashtirish va ijtimоiy infratuzilmani rivоjlantirish sоlig’i;
transpоrt vоsitalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun
оlinadigan sоliq.
Davlat maqsadli jamg’armalari daromadlari esa asosan boshqa majburiy
to’lovlarni o’z ichiga oladi. Lekin boshqa majburiy to’lovlar tarkibidagi davlat
bоji, bоjxоna to’lоvlari, ayrim turdagi tоvarlar bilan chakana savdо qilish va ayrim
4
Toshmatov. SH. A. Korxonalarni rivojlantirishda soliqlar roli. Monogarafiya.T.:”Fan va texnologiya”, 2008.
86-bet
5
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi.2007-yil 25-dekabr. O’RQ-136-son. 23-modda
10
turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im bevosita davlat budjeti
daromad manbai hisoblanadi. Bоshqa majburiy to’lоvlarga quyidagilar kiradi
6
:
1) ijtimоiy jamg’armalarga majburiy to’lоvlar:
yagоna ijtimоiy to’lоv;
fuqarоlarning byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug’urta badallari;
budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga majburiy ajratmalar;
2) Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy to’lоvlar:
Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar;
Respublika yo’l jamg’armasiga yig’imlar;
3) Budjetdan tashqari umumta`lim maktablari, kasb-hunar kоllejlari,
akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekоnstruktsiya qilish, mukammal
ta`mirlash va jihоzlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar;
4) davlat bоji;
5) bоjxоna to’lоvlari;
6) ayrim turdagi tоvarlar bilan chakana savdо qilish va ayrim turdagi
xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im.
O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti soliqli daromadlarini 2 guruhga
bo’lishimiz mumkin (1-rasm): 1) to’g’ri soliqlar (yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig’i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i, mol-mulkka
solinadigan soliq, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq, suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq, yer solig’i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish solig’i, soddalashtirilgan tartibda to’lanadigan soliqlar; 2) egri
soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, transport vaositalariga benzin,
dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq). Egri soliqlar davlat
budjetini asosin tashkil qilib, iqtisodiyotda barqarorlikni taminlashga ham xizmat
qiladi. Bu soliq turi barcha rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat budjetini
to’ldiruvchi manba bo’lib, tovar( ish, xizmat)larning tannarxiga emas balki uning
bahosiga qo’shilib uni bevosita to’ovchilari bo’lib xaridorlar hisoblanadi.
6
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi.2007-yil 25-dekabr. O’RQ-136-son. 23-modda
11
Budjetning soliqsiz daromadlari asosan davlatning iqtisodiy faoliyati va
budjet tizimining turli darajalarida olingan daromadlar qayta taqsimlanishi nati-
jasida paydo bo’ladi. Ko’pgina soliqsiz daromadlar doimiy fiskal xususiyatga ega
emas va ularning qat’iy belgilangan stavkasi yo’q.
Do'stlaringiz bilan baham: |