Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

 
11 -mavzu. Xо‘jalik Yurituvchi sub’yektning ishlab chiqarish 
chiqimlari, foydasi va rentabelligi 
Reja: 
1.Xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, 
klassifikasiyalanishi va samaradorligini baholash 
2.Foyda, uni shakllantirish va undan foydalanish 
3.Rentabellik va uni oshirish yо‘llari 
1.Xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, klassifikasiyalanishi 
va samaradorligini baholash 
 
“Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqim-lari” tuShunchalari bir xil 
ma’no anglatmaydi. Bu tuShunchalar-ning ikkinchisi birinchisiga nisbatan kengroq bо‘lib, 
jamiyat nuqtai nazaridan u jonli va buYumlashgan mehnatning barcha hajmini о‘zida mujassam 
yetadi va mahsulotning qiymatiga tyeng. “Ishlab chiqarish chiqimlari” tuShunchasi, aksariyat 
hollarda, iqti-sodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog’langan (masalan, ishlab chiqarish 
chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqalar). 
Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bо‘lish mumkin: 

aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar; 

aniq bо‘lmagan chiqimlar. 
Aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar XYUS tomonidan amalga oshi-rilgan aniq xarajatlardan 
– ish haqi, xom ashyo va matyeriallar xarajatlari, ijara uchun tо‘lov va boshqalardan iborat. Aniq 
bо‘lmagan, almashgan chiqimlar yoki qо‘ldan boy berilgan, qо‘ldan chiqarilgan imkoniyatlar 
chiqimlari yesa Shu bilan bog’liqki, XYUS mahsulot ishlab chiqarish uchun kapitaldan 
foydalanib, Shuning о‘zida uning muqobil foydalanish imkoniyatini qо‘ldan chiqaradi. 
Mablag’larning cheklanganligi ularning foydalilik darajasiga qarab mavjud imkoniyatlarning 
variantlaridan foydalanishga XYUS ni majbur qiladi. Bunda har doim qо‘ldan chiqarilgan, boy 
berilgan foydalar yelementlari, dyemak, aniq bо‘lmagan chiqimlar yelementlari mavjud bо‘ladi. 
U yoki bu mahsulotni ishlab chiqarish-ni davom yettirish yoki uni yanada kengaytirish xususida 
har qanday boshqaruv qarori aniq va aniq bо‘lmagan chiqimlarning hisob-kitobiga asoslanadi. U 
yoki bu iqtisodiy qaror о‘rtasidagi tanla-nish har doim boshqa maqsadlarga yerishish uchun ongli 
ravishda yо‘qotilgan yoki rad yetilgan imkoniyatlarni xarakterlaydi. 
“XYUS ning xarajatlari” tuShunchasi “XYUSning chiqimlari” tuShunchasidan farq qilib, 
ular bevosita Moliyaviy kategoriyalar va birinchi navbatda mahsulot tannarxi bilan uzviy 
bog’langan. Shuning uchun ham, XYUS ning xarajatlariga uning mohiyatini ifodalovchi 
quyidagicha ta’rif berish mumkin: 
foyda olish yoki XYUS ning boshqa maqsadlariga yerishish 
uchun foydalaniladigan resurslarning pul qiymatiga XYUS ning xarajatlari deyiladi. 

---

“Xarajatlar” tuShunchasi “tannarx” tuShunchasiga nisbatan kengroq hisoblanadi. CHunki 
tannarx umumiy xarajatlarning bir qismini (oddiy takror ishlab chiqarish xarajatlarini) о‘zida aks 
yettiradi. 
Mahsulot (ish va xizmat) tannarxi mahsulot (ish va xizmat)-ni ishlab chiqarish 
jarayonida foydalaniladigan xom ashyo, matye-riallar, yoqilg’i, energiya, asosiy fondlar, mehnat 
resurslari va ularni ishlab chiqarish hamda realizasiya qilish boshqa xarajatla-rining qiymat 
bahosidan iborat. Amaliyotda “mahsulotning umu-miy tannarxi” va “mahsulot birligining 
tannarxi” tuShunchalari-dan keng foydalaniladi. 
Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida (sanoat, qishloq xо‘jali-gi, savdo, umumiy ovqatlanish, 
qurilish va b.) ishlab chiqarilayot-gan mahsulotning tannarxi tarkibiga xarajatlarni aks yettirish-
ning о‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Tannarxga kiritiladigan xa-rajatlarning tarkibi, bir 
tomondan, hayotga tatbiq yetilayotgan so-liq siyosatiga va ikkinchi tomondan, iqtisodiyotning 
ahvoli va tar-kibiy tuzilishiga bog’liq. 
XYUS faoliyatining shart-sharoitlari va yо‘nalishlariga bog’-liq ravishda xarajatlar 
quyidagi ikki yirik guruhga bо‘linadi: 

ishlab chiqarish va realizasiya bilan bog’liq bо‘lgan xara-jatlar; 

realizasiyadan tashqari xarajatlar; 
Ishlab chiqarish va realizasiya bilan bog’liq bо‘lgan xarajat-lar tarkibiga, odatda,
quyidagilar kiritiladi: 

mahsulotlarni tayyorlash, saqlash va yetkazib berish, ish-larni bajarish, xizmat 
kо‘rsatish, tovar (ish, xizmat, mulkiy hu-quq) larni sotib olish va realizasiya qilish xarajatlari; 

asosiy vositalar va boshqa mol-mulklarni saqlash va yeks-pluatasiya qilish, ta’mirlash 
va texnik xizmat kо‘rsatish, Shuning-dyek, ularni tuzatilgan holatda saqlab turish xarajatlari; 

tabiiy resurslarni о‘zlashtirish xarajatlari; 

ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlar; 

majburiy va ixtiyoriy sug’urta xarajatlari; 

ishlab chiqarish va realizasiya bilan bog’liq bо‘lgan boshqa xarajatlar. 
YUqoridagilardan tashqari bu xarajatlar yana quyidagicha klassifikasiya qilinishi 
mumkin: 

moddiy xarajatlar; 

mehnat haqi xarajatlari; 

hisoblangan amortizasiya summalari; 

boshqa xarajatlar. 
XYUS umumiy xarajatlarining summasidan iborat bо‘lgan ishlab chiqarish tannarxining 
tarkibiga quyidagilar kiradi: 

moddiy xarajatlar; 

amortizasiya ajratmalari; 

mehnatga haq tо‘lash xarajatlari; 

ijtimoiy yehtiyojlarga ajratmalar; 

tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining о‘zgarishi va boshqa xarajatlar; 

kyelgusi davr xarajatlari; 

kyelgusi xarajatlar va tо‘lovlar ryezyervlari 

va boshqalar. 
Realizasiyadan tashqari xarajatlar mahsulotni ishlab chiqa-rish va realizasiya qilish bilan 
bog’liq bо‘lmaydi. 
Resurslarning samarali boshqaruvchanligini ta’minlash uchun mahsulotning tannarxi 
XYUS ning alohida olingan bо‘linmalari bо‘yicha hisoblanadi. U о‘z ichiga Shu bо‘linmaning 
xarajatlarini olib, ma’lum davr uchun XYUS xarajatlarining Rejali hisobini, ya’ni byudjetini 
(smetasini) tuzish uchun asos bо‘ladi. 
XYUS ning barcha xarajatlarini turli yо‘nalishlar bо‘yicha (u yoki bu klassifikasiyaning 
asosida nima qо‘yilganligiga bog’liq ravishda) klassifikasiya qilish mumkin. Odatda, 

---

xarajatlarning klassifikasiyasi ularning quyidagi belgilar bо‘yicha guruhlarga ajratilishini о‘z 
ichiga oladi: 

ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan; 

iqtisodiy yelementlariga kо‘ra; 

kalkulyasiya moddalari bо‘yicha; 

mahsulot tannarxiga о‘tkazilish usuliga muvofiq; 

davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab; 

va boshqalar. 
Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar quyidagi gu-ruhlarga klassifikasiya qilinadi: 

doimiy xarajatlar; 

о‘zgaruvchan xarajatlar. 
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bо‘lmay-di. Bu xarajatlar, hatto 
XYUS faoliyati tо‘xtab qolgan hollarda ham yoki uning tashkil qilinish davrida ham mavjud 
bо‘ladi. Bunday xarajatlarning qatoriga о‘z asosiy fondlarining amorti-zasiyasi, binolarning 
ijarasi, ma’muriyat va xizmat kо‘rsatuvchi xodimlarga ish haqi, soliqlarning ayrim kо‘rinishlari 
va bosh-qalar kiradi. 
О‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga nisbatan proporsional ravishda 
о‘zgaradi. Bunday xarajatlarning tarkibi xom ashyo, matyeriallar, butlovchi buYumlar va yarim 
tayyor mahsu-lotlar, texnologik yehtiyojlar uchun yoqilg’i va energiya, asosiy ish-chilarning ish 
haqlari va boshqalar bilan bog’liq bо‘lgan xarajat-lardan iborat. 
Bir vaqtning о‘zida XYUS xarajatlarining doimiy xarajat-lar va о‘zgaruvchan 
xarajatlarga bо‘linishi shartli xarakterga yega. Buning sababi Shundaki, uzoq vaqt davomida 
XYUSning barcha xarajatlari о‘zgaradi. Shuning uchun ham, ular kо‘p hollarda shartli-doimiy 
va shartli-о‘zgaruvchan xarajatlar dyeb Yuritiladi. Xarajatlarning bunday bо‘linishidan 
zararsizlik tahlil qilin-ganda, ishlab chiqariladigan mahsulotning tarkibiy tuzilmasini 
optimallashtirishda, Shuningdyek, Moliyaviy Rejalashtirishni amalga oshirishda foydalaniladi.
Doimiy xarajatlar va о‘zgaruv-chan xarajatlarning yig’indisi mahsulotni ishlab chiqarish va ryea-
lizasiya qilish xarajatlarining umumiy summasini tashkil yetadi. 
Iqtisodiy yelementlariga kо‘ra xarajatlarni quyidagi guruh-larga bо‘lish mumkin: 
a) moddiy xarajatlar: 
– xom ashyo va matyeriallar; 
– sotib olingan butlovchi buYumlar va yarim tayyor mahsu-lotlar; 
– yoqilg’i; 
– texnologik maqsadlar uchun elektr energiyasi; 
– va boshqalar. 
b) mehnat haqi xarajatlari; 
v) tasdiqlangan yagona ijtimoiy soliq stavkasiga muvofiq ravishda ish haqi fondiga 
hisoblashlar; 
g) asosiy vositalarning amortizasiyasi; 
d) boshqa xarajatlar: 
– ijara haqi; 
– majburiy sug’urta tо‘lovlari; 
– tannarx tarkibiga kiritiladigan soliqlar; 
– va boshqalar. 
Iqtisodiy yelementlar xarajat kо‘rinishlari bо‘lib, ular mahsulotni ishlab chiqarish va 
realizasiya qilishda aniq bir vazi-fani bajaradi. Xarajatlarning iqtisodiy yelementlarga bо‘lini-
shidan mahsulot barcha hajmini ishlab chiqarish xarajatlarining smetasini tuzishda foydalaniladi. 
Tannarxning yelementli tarki-biy tuzilmasi xarajatlar u yoki bu kо‘rinishi salmog’iga bog’liq 
ravishda sanoatning tarmoqlari bо‘yicha farqlanadi. Agar matye-rial sig’imli tarmoqlarda 
mahsulot tannarxining tarkibida mod-diy xarajatlar hal qiluvchi о‘rinni yegallasa, mehnat 
sig’imli tar-moqlarda asosiy hissa mehnat haqiga tо‘g’ri kyeladi. Energiya sig’im-li tarmoqlar 
ham mavjud bо‘lib, ularning tannarxida yenyergyetika resurslarining xarajatlari (rangli 

---

myetallurgiya, ximiya sanoati, yengil myetallarni ishlab chiqarish) katta salmoqni yegallaydi. 
О‘z navbatida, fond sig’imli tarmoqlarda katta salmoq asosiy fond-larning amortizasiyasi va 
ularni saqlash bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlarga tо‘g’ri kyeladi. 
Kalkulyasiya moddalari bо‘yicha xarajatlar quyidagilarga bо‘linishi mumkin: 

xom ashyo va matyeriallar;

qaytariluvchi chiqindilar; 

texnologik maqsadlar uchun yoqilg’i va energiya; 

asosiy ishlab chiqarish ishchilarining asosiy va qо‘shimcha ish haqlari; 

yagona ijtimoiy soliqqa hisoblashlar; 

mashina va dastgohlarni saqlash xarajatlari; 

umumishlab chiqarish xarajatlari; 

umumxо‘jalik xarajatlari; 

boshqa ishlab chiqarish xarajatlari; 

tijoriy xarajatlar. 
Xarajatlarni kalkulyasiya moddalari bо‘yicha klassifikasiya qilinishi mahsulotlarning 
alohida turlari bо‘yicha uning о‘ziga xos bо‘lgan xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga 
oshiriladi. Bu belgiga kо‘ra XYUS larning xarajatlari ikkiga bо‘linadi: 

tо‘g’ri xarajatlar;

yegri xarajatlar. 
Tо‘g’ri xarajatlarga mahsulotning aniq bir turini ishlab chiqarish bilan bog’liq bо‘lgan 
xarajatlar kiradi. Ular Shu mahsulotning tannarxiga bevosita kiritilishi mumkin. Masalan, xom 
ashyo, asosiy matyerial xarajatlari, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va mahsulotning 
ma’lum bir turi bо‘yicha butlovchi buYumlar bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlar ana Shunday 
xarajatlar hisoblanadi. YEgri xarajatlar butun XYUSda ishlab chiqarish jarayonini amalga 
oshirish yoki mahsulotlarning bir nyecha turlari-ni ishlab chiqarish bilan bog’liq bо‘ladi. 
Masalan, binolar va dastgohlarni saqlash, ularni ta’mirlash xarajatlari, boshqaruv apparatiga 
tyegishli bо‘lgan ish haqi xarajatlari va boshqalar Shular jumlasidandir. Bu xarajatlar konkryet 
turdagi buYumlar-ning tannarxiga qandaydir bir shartli asosga kо‘ra proporsional ravishda, kо‘p 
hollarda, tо‘g’ri xarajatlarga nisbatan tо‘g’ri propor-sional ravishda kiritiladi. 
Davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab xarajatlar ikkiga bо‘linadi: 

mye’yorlashtiriladigan xarajatlar; 

mye’yorlashtirilmaydigan xarajatlar. 
Xarajatlarning bunday bо‘linishi, odatda, soliqqa tortish sohasida tyegishli qaror qabul 
qilinayotgan paytda qо‘llaniladi. Mye’yorlashtiriladigan xarajatlarga soliqqa tortiladigan foyda-
ni hisoblash maqsadida о‘rnatilgan mye’yorlar doirasidagi xarajat-lar kiradi. 
CHiqimlarni kamaytirish XYUS ishi samaradorligini oshi-rishning yeng muhim 
yо‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Odatda, chiqimlarni kamaytirishning quyidagi asosiy yо‘llari 
ajratilib kо‘rsatiladi: 

resurslarni tyejaydigan ishlab chiqarish innovasion tyex-nologiyalarni qо‘llash; 

mehnat unumdorligini oshirish; 

ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish sifatini yaxshilash; 

kadrlarning malakaviy darajasini oshirish; 

XYUS taraqqiyotining stratyegik maqsadlarini asoslash va qabul qilingan 
stratyegiyani aniq ijro yetish; 

XYUS ni boshqarish texnikasi va texnologiyasini takomil-lashtirish, qabul qilingan 
boshqaruv qarorlarining asoslangan-ligini ta’minlash; 

xom ashyo va matyerial xarajatlarining salmog’ini pasayti-rish, ta’minlovchi 
xizmatlarning uzluksiz ishlashiga yerishish; 

markyeting xizmatining samarali ishlashi, XYUS ning markyeting stratyegiyasini 
ishlab chiqish va amalga oshirish; 

---


XYUS dagi yо‘qotishlarning barcha kо‘rinishlarini qisqar-tirish, chiqindilar, 
ikkilamchi matyeriallar va yenyergoresurslar-dan, yо‘lovchi mahsulotlardan va h.k.lardan 
foydalanish. 
XYUS xarajatlarini tahlil qilish uchun asos bо‘lib byudjet-lashtirish (smetalarni ishlab 
chiqish, xarajatlarni Rejalashti-rish va farqlanishni nazorat qilish) xizmat qiladi. Bu xarajat-larni 
qisqartirishdagi uzilishlarni amalga oshirish bо‘yicha XYUS turli bо‘linmalarining harakatini 
aniqlashga imkon bera-di, bu ishning istiqbolli yо‘nalishlarini aniqlaydi. 
Moddiy xarajatlar (FIFO, LIFO, qiymatning о‘rtacha torti-luvchanligiga kо‘ra baholash), 
mehnat xarajatlari, amortizasiya ajratmalari va ularning boshqa kо‘rinishlarini hisoblash 
myetodi-kasi tahlil jarayonida muhim tarkibiy qism sifatida maydonga chiqadi. 
XYUS xarajatlarini samarali boshqarish uchun zarur bо‘ladi-gan Yuqorida sanab о‘tilgan 
tarkibiy qismlardan (Rejalashtirish, hisob-kitob myetodlari, byudjetlashtirish, tahlil) tashqari 
yana boshqaruv hisobini ham ta’kidlab о‘tish kerakki, uni yо‘lga qо‘ymasdan turib, xarajatlarni 
samarali boshqarishning iloji yо‘q. Boshqaruv hisobi xarajatlarning doimiy va о‘zgaruvchan 
xara-jatlarga bо‘linishiga, XYUSning xо‘jalik Yuritish sharoitlariga bog’liq ravishda ularning 
xususiyatlariga asoslanadi. 
Mahsulot ishlab chiqarish chiqimlarini kamaytirish XYUS ning mol yetkazib beruvchilar 
bilan munosabatlarini rivojlanti-rish va optimallashtirish bо‘yicha Rejali ishiga, mehnat, moddiy 
va Moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishiga, istye’molchi-larning talablariga va ilmiy-
texnika taraqqiyoti Yutuqlariga ja-vob beradigan harakatchan ishlab chiqarishni yaratishiga 
bog’liq.